Historia
Tereny na których wzniesiono później zamek zostały zdobyte przez Krzyżaków w 1236 roku. Być może po zajęciu miejscowej, pruskiej osady, rycerze zakonni utworzyli tu drewnianą strażnicę, gdyż wówczas trwała już budowa murowanego zamku komturskiego w pobliskim Dzierzgoniu, a za bazę do dalszych podbojów służył Zantyr, jej budowla nie została jednak potwierdzona źródłowo. Gdy w czwartej ćwierci XIII wieku w Malborku zaczęto wznosić zamek, w Sztumie istniał jedynie zakonny dwór, przy którym funkcjonowała niewielka osada. Po raz pierwszy miał on być wzmiankowany w źródłach w 1295 roku (folwark Stoma), a następnie w 1336 roku („Stummis curia nostra”).
Murowany zamek w Sztumie (Stuhm) zaczęto budować w drugiej ćwierci XIV wieku, za czasów wielkiego mistrza Wernera von Orseln lub nawet, co bardziej prawdopodobne, nieco później, około trzeciej ćwierci XIV stulecia, pomimo, iż już od lat 40-tych Sztum stanowił siedzibę krzyżackiego wójta, podległego komturii malborskiej. Jego zadaniem była ochrona najdogodniejszej trasy z Niemiec i Pomorza z przeprawą przez Wisłę pod Zantyrem. W Sztumie krzyżowały się ważne trakty, w tym droga z stolicy państwa zakonnego, Malborka, omijająca bardzo trudny dla podróżnych teren Żuław i Puszczy Sztumskiej, a także ważna droga z Torunia. Dlatego zamek stał się jedną z najlepiej chronionych warowni w państwie krzyżackim, głównie ze względu na wyspowe położenie, a także zespolony z miastem system obronny.
Na początku XV wieku nastąpiła rozbudowa zamku, gdyż Sztum zaczął także pełnić rolę okazjonalnej siedziby wielkich mistrzów, korzystających z warowni w czasie polowań. Na zamku często przyjmowano gości, a odpowiednia organizacja ich pobytu była jedną z form stosunków dyplomatycznych. Jednym z pierwszych ważnych gości była zaproszona w 1399 roku Anna, żona wielkiego księcia litewskiego Witolda, którego Krzyżacy chcieli pozyskać w celu rozbicia unii polsko – litewskiej. Na zamku księżna gościła dwukrotnie, a na jej cześć wydano przyjęcie, do urządzenia którego potrzeba było zakupić aż 1290 bochenków chleba. Przed 1401 rokiem dla powiększenia splendoru w pobliżu warowni założono zwierzyniec, do którego książę Witold podarował wielkiemu mistrzowi okazy z litewskiej puszczy. Z okresu tego pochodzą także wzmianki o założeniu w pobliżu winnic i ogrodu różanego.
Czasy polowań i wystawnych uczt minęły po klęsce zakonu w bitwie pod Grunwaldem. Poległ tam wójt sztumski Henryk Potendorf, a zamek został zdobyty drogą przekupstwa i splądrowany przez wojska polskie idące na Malbork. Władysław Jagiełło powierzył Sztum w zarząd rycerzowi Andrzejowi Brochockiemu herbu Osoria oraz doborowemu i dobrze zaopatrzonemu garnizonowi. Pomimo tego, po odstąpieniu od oblężenia Malborka i wycofaniu głównych sił polsko – litewskich z Prus, zamek uległ wojskom zakonnym pod wodzą Henryka von Plauena. Stało się to na skutek rozpoczętego około początku października oblężenia, w wyniku którego spaleniu uległa przybramna wieża główna i brama wjazdowa, a także dach skrzydła południowego i kaplicy zamkowej.
W drugiej połowie XV wieku mieszczanie sztumscy przystąpili do Związku Pruskiego, lecz po wybuchu wojny trzynastoletniej w lutym 1454 roku, załoga krzyżacka pod wodzą wójta Mikołaja von Mlwicza, wojta Rogoźna Eglofa von Rosenberga i prokuratora z Nidzicy Ulrika von Kinsberga dość długo broniła się na zamku, bo aż do 8 sierpnia. Przyczyną kapitulacji był głód i choroby, gdyż z samego wycieńczenia zmarło podobno 50 obrońców. Wyczerpany garnizon liczący 70 konnych i 20 pieszych udał się do Malborka, a zwycięzcy obsadzili warownię swą własną załogą pod dowództwem Jana Bażyńskiego, przywódcy Związku Pruskiego. Po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami 18 listopada tego samego roku, Krzyżacy odbili zamek i byli w jego posiadaniu aż do 1466 roku. Dopiero na mocy drugiego pokoju toruńskiego Sztum znalazł się na ziemiach przyznanych Polsce, a na zamku zaczęli rezydować polscy starostowie.
W XVI wieku Sztum stracił na znaczeniu i podupadł, nie pomogło nawet rozszerzenie przywileju lokacyjnego w 1553 roku przez króla Zygmunta I. Zamek został zniszczony w trakcie wojny polsko – szwedzkiej z lat 1650 – 1655. Choć w kolejnych latach został częściowo odbudowany, nigdy już nie odzyskał dawnej świetności, a w XVIII stuleciu zaczęto przeprowadzać rozbiórki nadwątlonych murów. W XIX wieku w zabudowaniach zamkowych umieszczono sąd, biura i więzienie. W latach 1966-1971 podjęto prace renowacyjne, dokończone dopiero w latach 90-tych, kiedy wyremontowano główny, południowy budynek zamkowy.
Architektura
Zamek ulokowano we wschodniej części przesmyku, na podłużnej wyspie usytuowanej pomiędzy dwoma jeziorami. Po jego zachodniej stronie znajdowało się podzamcze, z którego rozwinęła się osada, a następnie miasto, oddzielone przekopem wykorzystującym naturalne obniżenie terenu wyspy. Po wschodniej stronie utworzono natomiast przyczółek mostowy, także oddzielony fosą. Całość zajmowała łącznie około 300 x 800 metrów i różniła się od typowych obronnych założeń krzyżackich. Zamek zbudowano na nieregularnym, zbliżonym do trapezu planie, uwarunkowanym kształtem do terenu wyspy. Jeszcze przed przystąpieniem do właściwych prac budowlanych jej obszar podwyższono nasypem gliny oraz uregulowano poziom wody w sztumskich jeziorach, begrując wkomponowany w ciąg dolin naturalny spływ wody, w postaci bezimiennego potoku wypływającego z bagien Puszczy Sztumskiej. Za kontrolę wody odpowiedzialna była śluza, wzmiankowana po raz pierwszy w 1416 roku, która w razie potrzeby zmniejszała lub zwiększała jej poziom w fosach oraz w otaczających Sztum jeziorach: Barlewickiem i Zajezierskim (Sztumskim).
Wszystkie trzy człony (zamek, miasto i wschodnie podzamcze – przyczółek mostowy) były w średniowieczu ufortyfikowane i rozdzielone fosami. Miasto otoczono murem z trzech stron, a z czwartej, wschodniej, czyli od strony zamku zabezpieczono jedynie fosą i jej murem oporowym. W ciągu obwarowań miejskich umieszczono około 10 baszt, głównie czworobocznych, wysuniętych przed lico muru, początkowo zapewne otwartych od strony miasta. Jedynie dwie narożne baszty miały formę pełną, zamkniętą. Jedna z baszt flankowała usytuowaną w zachodniej kurtynie bramę Malborską (umieszczoną w mniejszym budynku bramnym), natomiast formę baszty z ostrołukowym przejazdem miała brama Kwidzyńska, umieszczona w północno – wschodnim narożniku miasta. Prowadziła ona na trakt, który północnym skrajem wyspy omijał zamek wiodąc wprost do wschodniego podzamcza (przyczółka mostowego). To ostatnie prawdopodobnie chronione było jedynie ziemnymi wałami, w długości których funkcjonowały bramy kontrolujące przejazd po stronie północno – wschodniej (brama Prabucka) i południowo – zachodniej. Przypuszczalnie każdą z nich poprzedzał zwodzony most.
Zabudowa zamku została rozlokowana wzdłuż murów obronnych okalających rozległy, wieloboczny dziedziniec i wzmocnionych trzema wieżami. Dolne partie kurtyn, wzniesionych w linii łagodnie opadających stoków, wykonano z kamienia eratycznego, a wyższe z cegły. Mury zwieńczone były gankiem straży, osadzonym od strony wewnętrznej na murowanych arkadach opartych na półfilarach. Pierwotna wysokość kurtyn wynosiła wraz z przedpiersiem około 9,8 metra powyżej poziomu dziedzińca, grubość zaś w obrębie wnęk jedynie około 1 metra. Wbrew wcześniejszym poglądom zamku nie otaczał zewnętrzny mur tworzący parcham, a jedynie palisada i wspomniana już wypełniona wodą fosa, którą od jeziora oddzielał mur i wąski pas terenu. W przekroju miała ona kształt trapezu, około 3 metry głębokości, od południa i zachodu około 15 metrów szerokości, natomiast od południowego – wschodu była węższa, mierzyła około 10 metrów rozpiętości.
W południowo – zachodniej części obwodu znajdowała się wysoka, czworoboczna, ośmiokondygnacyjna wieża, wysunięta w stronę fosy przed sąsiednią kurtynę i flankująca bramę wjazdową. Jej wymiary w planie wynosiły 9×9 metrów, wysokość zaś musiała dochodzić do 30 metrów, co kontrastowało ze stosunkowo cienkimi murami, w przyziemiu mającymi jedynie 1,7 – 1,8 metra grubości. Skomunikowano ją z gankiem w koronie murów na poziomie drugiego pietra. Wewnątrz oprócz rozmieszczonych radialnie stanowisk obronnych, mieściła zapewne komnaty mieszkalne (wiadomo, iż w 1402 roku naprawiano w niej komin, musiał wiec funkcjonować kominek lub piec), umieszczano w niej także magazyny uzbrojenia i żywności. Choć wysoka sylwetka wieży przypominała dawne bergfriedy, to jej walory militarne ze względu na cienkie mury nie były zbyt duże. Decydującą rolą była zapewne sama symbolika wieży związana z władzą, wyrażona poprzez dominowanie nad zabudową miasta.
W północno – zachodnim narożniku zamku usytuowano sześcioboczną wieżę, nazywaną Więzienną z racji umieszczonej w niej celi na najniższej kondygnacji (doświetlanej jedynie pojedynczym otworem wentylacyjnym). W okresie nowożytnym, a być może i wcześniej wieża ta była połączona drewnianą kładką z bramą Kwidzyńską. W wyższych kondygnacjach utworzono w niej strzelnice, rozmieszczone tak, by umożliwiały obronę przedpola zamku, a tym samym przebiegającego pod wieżą traktu. Ponadto obronę zamku zapewniała czworoboczna wieża od strony północno – wschodniej (wieża Albrechta), flankująca pobliską boczną furtę, czy też bramę. Posiadała ona w planie wymiary 7,7 x 8,7 metra z relatywnie cienkimi ścianami mieszczącymi wewnątrz pomieszczenia mieszkalne. Furta natomiast umieszczona była w czworobocznym budynku bramnym przystawionym do wieży od strony północnej, i posiadającym tą samą szerokość.
Główny wjazd do zamku został umieszczony w południowo – zachodniej części murów, w budynku bramnym nietypowo połączonym od południa z ośmiokondygnacyjną wieżą. Poprzedzał go drewniany most na fosie oddzielającej zamek od miasta, według lustracji podnoszony za pomocą żelaznych łańcuchów. Były one mocowane do umieszczonej około 5 metrów nad ziemią belki, której połowa przechodziła przez mur do wnętrza bramy, a przy podnoszeniu jej zewnętrzna część chowała się w pionowym wąskim otworze w murze. W osadzonym w niszy portalu bramnym umieszczone były solidne i okute dębowe wrota, blokowane poziomymi ryglami chowanymi w otworach w murze. Boczne ściany przejazdu bramnego ozdobiono ostrołucznymi blendami z uskokowymi ościeżami i sfazowanymi narożnikami.
Zabudowa wewnętrzna zamku umieszczona była przy wewnętrznych ścianach murów obronnych. Przy krótkiej kurtynie południowej znajdował się główny dom na planie prostokąta o wymiarach 11 x 49/52 metry. Mieścił on piwnice, przyziemie, dwa piętra mieszkalne oraz zapewne najwyższą kondygnację magazynowo – obronną. Piwnice znajdowały się pod całym budynkiem i zwieńczone były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, wspartymi na wielobocznych, ceglanych filarach. Przyziemie mogło mieścić izby gospodarcze: kuchnię, spiżarnie, pralnię, być może łaźnię. Do czasu budowy skrzydła wschodniego na początku XV wieku zapewne mieściła się tam także piekarnia ze składem mąki i soli oraz browar. Gospodarcze funkcje pełniła także najwyższa kondygnacja przeznaczona na spichlerz, suszarnię mięsa i skład sprzętu rolniczego. Jak w innych domach zakonnych obiegał ją ganek obronny umieszczony w koronie muru pod dachem. Na piętrze pierwszym prawdopodobnie wzorem innych krzyżackich budowli ulokowany był refektarz, komnaty wójta i pokoje gościnne. Ich dokładny układ jest nieznany, wiadomo jedynie, iż największa komnata mieszkalna oświetlana była dwoma oknami i przylegała do niej latryna, zapewne umieszczona w murze południowym. Drugie piętro zajmować mogły pomocnicze pomieszczenia, magazynowe lub mieszkalne. Z późniejszych przekazów wynika, iż ogrzewanie komnat mieszkalnych zapewniały kominki i piece kaflowe. Od strony dziedzińca do pomieszczeń parteru i piętra dostawiono murowany, dwukondygnacyjny krużganek. Budynek, podobnie jak prawie cały zamek, cechowała prostota stylistyczna – brak profilowanych detali architektonicznych, stosowanie w ościeżach jedynie cegieł z prosto ściętym narożnikiem, a także prostych przesklepień otworów drzwiowych zwieńczanych tylko łukami odcinkowymi.
Przy murze południowo – wschodnim leżało wzniesione w pierwszym dwudziestoleciu XV wieku skrzydło mieszczące letni dom mieszkalny wielkich mistrzów wraz z kaplicą św. Wawrzyńca. Najpierw zbudowano prostokątny budynek o szerokości 9 metrów i długości około 16,5 metrów, który nie sięgał skrzydła południowego. W drugiej fazie jednak, około 1415-1420, skrzydło powiększono tak, że zajęło całą przestrzeń 22-24 metrów między sąsiednimi budynkami, przy czym przybudówka zwężała się w kierunku południowo – zachodnim, gdyż mur od strony dziedzińca ustawiony został pod innym kątem, tak aby nie zasłaniał okna starszego skrzydła południowego. Kaplica znajdowała się na piętrze i być może przedłużona była w stronę wschodnią ku fosie, wychodząc poza obwód głównych murów. Ta wysunięta część mogłaby także pełnić funkcję obronną, natomiast rolę latryny spełniało znane z przekazów pisemnych gdanisko wielkich mistrzów, zapewne także wysunięte w stronę wody. Budynek zasadniczo nie był podpiwniczony, ale w południowej części mieścił niedużą, sklepioną kolebkowo piwniczkę o szerokości 2,4 metra, dostępną od południowego – zachodu przez szyję piwniczną. Podsklepione pomieszczenia przyziemia mogły mieć charakter gospodarczy, natomiast dostępne przez murowany ganek piętro mieściło komnaty mieszkalne (komnata wielkiego mistrza, pomieszczenia jego dworzan, refektarz). Ponieważ budynek dostawiono wtórnie do muru obronnego, wymusiło to wzmocnienie kurtyny, pogrubionej przynajmniej do poziomu parteru. Skrzydło wyróżniało się również architektonicznie spośród dość surowej i pozbawionej detalu architektury zamku. Zastosowano w nim bardziej wyrafinowane i lekkie rozwiązania architektoniczne w postaci profilowanych kształtek, czy dachówek szkliwionych na brązowo.
Na północ od domu wielkich mistrzów, przy murze wschodnim, na początku XV wieku wzniesiono wielki budynek o wymiarach około 10,8 x 54,9 metrów, jeszcze w średniowieczu przedłużony przez dobudowę trapezoidalnego pomieszczenia przy czworobocznej wieży wschodniej. Na poziomie przyziemia umieszczono w nim porozdzielane murowanymi ścianami: piekarnię, browar ze słodownią i dużą kuchnię, natomiast dwa piętra zajmowane były przez spichlerz. Sądząc z nowożytnych opisów do budynku prowadził szereg osobnych wejść od strony dziedzińca, pomieszczenia mogły być też ze sobą wewnętrznie skomunikowane. Budynek przykrywał dach dwuspadowy, zakończony od północy szczytem (do czasu dostawienia dobudówki, o ile sięgała ona pełnej wysokości skrzydła).
Przy murze od strony północnej i północno – wschodniej ulokowano kolejne budynki gospodarcze, w dużej części wzniesione w konstrukcji szkieletowej (przede wszystkim były to stajnie). Zachodnia partia zamku była natomiast w średniowieczu jedyną wolną od zabudowy częścią (długi budynek przy kurtynie zachodniej wzniesiono dopiero w drugiej połowie XVI wieku), co spowodowane było chęcią pozostawienia najbardziej zagrożonego odcinka przed miastem wyłącznie celom obronnym. We wschodniej części dziedzińca mieściła się studnia. Ocembrowana kamiennymi blokami, głęboka na 30 metrów, podobno dostarczała wodę uważaną przez długi czas za najlepszą w Sztumie. Sam dziedziniec był wyjątkowo obszerną, płaską przestrzenią otoczoną murami i zwartą zabudową. Spełniał wymogi dziedzińca turniejowego, a także miejsca biesiad, gdzie ucztowano przy podróżnych stołach rozstawionych pod namiotami lub na wolnym powietrzu.
Poza murami zamku, na podzamczach, a później także na terenie miasta funkcjonowały gospodarstwa rybackie, folwark, karczma, ławy handlowe, ogród, pasieka, winnica, zwierzyniec oraz warsztaty produkcyjne (cegielnia, warsztat garncarski, piece do wytapiania wapna). W dalszej odległości w granicach komturii znajdowały się młyny wodne i wiatrak.
Stan obecny
Do czasów współczesnych najlepiej zachowało się skrzydło południowe (główny dom zamkowy) ze sklepionymi piwnicami i przyziemiem oraz obwód murów obronnych wraz ze znacznie obniżoną wieżą przybramną, fragmentem zachodniego budynku bramnego i północno – zachodnią wieżą narożną. Letni dom wielkich mistrzów został rozebrany, a skrzydło wschodnie gruntownie przebudowano w latach 20-tych XIX wieku. Najlepiej zachowaną jego częścią jest dziś odcinek południowy, nazywany obecnie Wozownią (zachowały się w nim dwa oryginalne, zamurowane okna widoczne od strony wewnętrznej oraz arkady kurtyny muru obronnego). Przy zamku działa Bractwo Rycerzy Ziemi Sztumskiej, organizowane są turnieje rycerskie i pokazy walk. Zamek otwarty jest od poniedziałku do piątku w godz. 9.00-16.00 oraz w soboty w godz. 9.30-12.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Haftka M., Zamki krzyżackie. Dzierźgoń-Przezmark-Sztum, Gdańsk 2010.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Stuhm, Danzig 1909.
Wasik B., The Castle in Sztum in the light of archaeological research in 2019, „Castellologica bohemica”, 20/2023.
Wasik B., Zamek w Sztumie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych z 2019 roku, „Pomorania Antiqua”, t. XXIX, Gdańsk 2020.