Historia
Kościół św. Andrzeja został wzniesiony w pierwszej ćwierci XIII wieku. Zbudowano go w Iławie pod Szprotawą, osadzie w której znajdował się nadgraniczny gród, funkcjonujący już od czasów księcia Mieszka I. Bolesław Chrobry miał w nim w 1000 roku witać cesarza niemieckiego Ottona III, podążającego do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. Kościół po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1295 roku, kiedy to wzmiankowany był miejscowy pleban Gyslerus de Ylavia, ponownie odnotowany w 1299 roku.
Początkowo prawo patronatu nad kościołem znajdowało się w rękach książęcych, ale w 1318 roku biskup wrocławski Henryk z Wierzbna (który zasłynął kilka lat wcześniej powołaniem na Śląsku trybunału inkwizycyjnego), wydał dokument w którym przekazał patronat klasztorowi Magdalenek w Szprotawie. Obiekt był ich własnością aż do 1810 roku, kiedy to nastąpiła kasata zakonu. Zapewne przy wsparciu zakonnic w XV wieku kościół powiększono o przedłużoną zachodnią część nawy, a teren wokół cmentarza ogrodzono kamiennym murem.
W okresie nowożytnym, wpierw w epoce renesansu, a zwłaszcza w czasie dominacji stylu barokowego, kościół św. Andrzeja był przebudowywany, zaś jego wyposażenie wymieniano. W drugiej połowie XVII wieku miały w Iławie miejsce trzy wizytacje, przeprowadzone z polecenia biskupów wrocławskich, które odnotowały między innymi istnienie jeszcze gotyckiego ołtarza. W XIX wieku do kościoła dobudowano zakrystię od strony północnej i kruchtę południową. W latach 1965 – 1966 przeprowadzono remont zabytku, podczas którego odsłonięte zostały niektóre pierwotne fragmenty ścian.
Architektura
Kościół usytuowany został na lekko pofałdowanym terenie, opadającym w kierunku rzeki Bóbr, która otaczała zakolem przykościelny teren od południa i zachodu. Zbudowany został z cegieł układanych w wątku wendyjskim (naprzemiennie po dwie wozówki i jedna główka zwrócone do lica), oraz z piaskowca z którego utworzono portal wejściowy. Jego charakterystycznym elementem były romańskie, grube mury, mierzące od 1,1 metra szerokości w absydzie do 1,3 metra w nawie.
Budowla powstała jako jednonawowa i orientowana, po stronie wschodniej zakończona czworobocznym prezbiterium o wewnętrznych wymiarach 3,7 x 5 metra, zamkniętym na wschodzie półkolistą apsydą o promieniu 2 metrów i głębokości 2,8 metra. Korpus nawowy otrzymał około 12 metrów długości oraz niecałe 7 metrów szerokości, lecz w XV wieku został wydłużony w kierunku zachodnim. Najwyższa nawa, sięgająca około 8 metrów wysokości, przykryta była dachem dwuspadowym, podobny dach wieńczył także krótkie prezbiterium, zaś apsydę nakrywał dach stożkowy. Proporcje układu przestrzennego z wydłużoną nawą i krótkim prezbiterium charakterystyczne były dla późnego okresu romańskiego.
Wnętrze zarówno nawy jak i prezbiterium początkowo kryte było drewnianym stropem, apsyda natomiast prawdopodobnie konchą. Prezbiterium otwierało się na nawę półkolistą arkadą. Oświetlenie zapewniały niewielkie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych zwieńczeniach, zapewne po dwa od północy i południa w nawie, odpowiednio po jednym w prezbiterium oraz trzy w apsydzie w układzie promienistym. Okna były nieduże, w nawie umieszczone wysoko.
Wejście do nawy prowadziło poprzez półkoliście zamknięty, wyszukany, uskokowy portal w południowej ścianie, którego narożniki zewnętrznego uskoku wykształcono w formie wklęski ze spływami na końcach i guzami, zaś narożniki uskoku wewnętrznego otrzymały formę wałka. Archiwolta portalu wspierała się pierwotnie na głowicach przypominających odwrócone bazy.
Stan obecny
Zabytek znajduje się obecnie na przedmieściu Szprotawy. Teren wokół niego uległ podwyższeniu od czasu średniowiecza o około 0,5 metra, zmieniła się więc proporcja budowli. Zasadnicza bryła kościoła przetrwała w stanie z okresu średniowiecza, jedyną zmianę stanowi dobudowana od północy zakrystia i południowa kruchta. Poszerzeniu niestety uległa większość otworów okiennych, nie przetrwały również średniowieczne stropy nad nawą i prezbiterium. Do kościoła prowadzi umieszczony w ścianie południowej, wykonany z piaskowca romański portal, niestety z mocno zniszczonymi ościeżami. Pierwotne są także trzy okna w apsydzie oraz zamurowane okno północne w prezbiterium. Wewnątrz z zachowanego wyposażenia na uwagę zasługuje romańska chrzcielnica oraz późnogotycki ołtarz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Golasz H., Przybyłowicz-Staffa G., Kościoły romańskie w Iławie, Brzegu Głogowskim, Świętej Katarzynie i Solnikach, Wrocław 1972.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław 1994.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.