Historia
Późnogotycki kościół w Szczepanowie zbudowano w trzeciej ćwierci XV wieku, na miejscu starszej budowli z XIV wieku (odnotowany pleban Falco w 1325 roku), jako ostatnią z kilku budowli ufundowanych przez kronikarza i kanonika Jana Długosza. Udział w fundacji kościoła mógł także mieć kardynał Zbigniew Oleśnicki, którego Długosz był zaufanym współpracownikiem, a którego herb Dębno umieszczono na tablicy erekcyjnej, obok herbów Leliwa rodu Melsztyńskich i Wieniawa Długosza. Prace budowlane inicjował więc Długosz, być może na zlecenie Oleśnickiego, wówczas ordynariusza diecezji krakowskiej, a finansowo prawdopodobnie wspierali je miejscowi właściciele wsi, Melsztyńscy. Budowę kościoła zakończono w 1470 roku.
W 1610 roku po północnej stronie kościoła dobudowano obszerną kaplicę ufundowaną przez rodzinę Czernów, od strony zewnętrznej wciąż posiadającą jeszcze cechy architektury gotyku. Jej duże gabaryty zapewne związane były z napływem pielgrzymów powodowanym szerzącym się kultem św. Stanisława, któremu obok Marii Magdaleny dedykowany był kościół.
W okresie nowożytnym remont kościoła odnotowany został w 1855 roku. W latach 1907-1914 obok średniowiecznego kościoła zbudowano neogotycką bryłę nowej świątyni. Aby połączyć obie budowle północna ściana nawy starego kościoła została częściowo wyburzona, zniszczono też zakrystię, a ponadto część muru cmentarnego. Gotycki kościół ponownie mocno ucierpiał w 1915 roku w trakcie walk rosyjsko-austriackich. Spłonął wówczas dach i zawaliło się sklepienie nad prezbiterium, zniszczeniu uległa też większość cennego wyposażenia. Odbudowa kościoła miała miejsce w latach 1926-1927.
Architektura
Kościoły fundowane przez Jana Długosza budowane były według podobnego, przejrzystego planu i przy użyciu takich samych materiałów budowlanych, mianowicie cegły układanej w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu także mocno wypalanej do czarnego koloru zendrówki, układanej w ozdobne romby i zygzaki, a także kamienia łamanego w cokole oraz obciosanego kamienia wykorzystywanego do utworzenia detali architektonicznych. Kościół w Szczepanowie uzyskał formę jednonawową, bezwieżową, z węższym i niższym, dwuprzęsłowym prezbiterium, na wschodzie zakończonym trójbocznie, co stanowiło wyjątkowe rozwiązanie w kościołach długoszowych. Po północnej stronie prezbiterium pierwotnie znajdowała się zakrystia, natomiast od południa do nawy dostawiona została kruchta na rzucie kwadratu.
Elewacje kościoła wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, narożnymi umieszczonymi pod skosem. Mury opięto cokołem, a także gzymsami cokołowymi i kapnikowymi przechodzącymi również na przypory. Pod gzymsem koronującym poprowadzono fryz z cegieł układanych w jodełkę. Podobny fryz z cegieł układanych pod skosem utworzono na szczycie zachodnim. Okna kościoła były wysokie, ostrołukowe, dwustronnie rozglifione, zaopatrzone w kamienne obramowania, wypełnione kamiennymi krzyżami. Zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem elewacja północna pozbawiona była otworów, natomiast w fasadzie zachodniej tradycyjnie umieszczono jedynie okulus, osadzony nad kamiennym portalem o schodkowej formie, charakterystycznej dla budowli fundowanych przez Jana Długosza. Nad portalem umieszczona została tarcza herbowa kronikarza, Wieniawa. Drugie wejście wiodło od południa poprzez kruchtę.
Nawa wewnątrz przykryta była drewnianym stropem, a ściany mogły być pobielone wapnem. W zachodniej części nawy pierwotnie znajdowała się empora pod którą pozostawiono w zachodnim murze odsadzkę. Do empory prowadziły schody osadzone w grubości specjalnie pogrubionego muru południowego. Prezbiterium oddzielono od nawy ostrołuczną arkadą tęczy i nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym, opartym na kamiennych wspornikach z herbem Wieniawa, Dębno, Leliwa i orłem królewskim. Herbem Wieniawa ozdobione zostały także zworniki spinające żebra. Sklepieniem krzyżowo – żebrowym przykryte zostały zakrystia i kruchta. W zakrystii umieszczona była piscina czy też lawatarz, z otworem na wodę skierowanym na zewnątrz.
Stan obecny
Średniowieczny kościół stanowi dziś niestety południową przybudówkę przytłaczającej go dużej neogotyckiej bryły, której powstanie wiązało się z koniecznością częściowego wyburzenia północnej ściany nawy zabytku, w której przebito arkady. Nie istnieje także dawna empora, ponieważ nie zrekonstruowano jej po pożarze w 1914 roku. Zachowały się tylko schody wewnątrz muru w południowej części nawy, które niegdyś do niej prowadziły. Ponadto nie przetrwała do czasów współczesnych kaplica północna oraz zakrystia, po której pozostał jedynie portal od strony prezbiterium. Sklepienie w prezbiterium jest rekonstrukcją, częściowo odtworzony musiał też zostać szczyt wschodni. Spośród średniowiecznego wyposażenia obejrzeć można późnogotycki tryptyk z końca XV wieku ustawiony jako ołtarz główny, romańską chrzcielnicę i umieszczoną w kruchcie tablicę erekcyjną z 1470 roku z płaskorzeźbioną postacią św. Stanisława, inskrypcją i herbami. Ponadto częściowo zachował się średniowieczny mur cmentarny, zdobiony zendrówką widoczną w części wschodniej i południowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Czechowicz J., Bazylika św. Marii Magdaleny i św. Stanisława w Szczepanowie – od gotyckiego kościoła długoszowego po dwudziestowieczny kościół podwójny, „Techne. Seria Nowa”, nr 5, 2020.