Historia
Ratusz staromiejski w Szczecinie zbudowano dla władz miasta w pierwszej ćwierci XIV wieku, na miejscu drewnianego budynku z połowy XIII stulecia („theatro in foro”), na którego wzniesienie udzielił mieszczanom pozwolenia książę Barnim I w 1245 roku, dwa lata po nadaniu miastu prawa magdeburskiego. W 1290 roku odnotowani zostali w źródłach pisanych ławnicy, wójt i rajcy, natomiast w pierwszej połowie XIV wieku „domus mercatoria qua dicitur sellehus” oraz „domus consulum quae selhus dicitur”.
W drugiej połowie XIV wieku przebudowie uległa fasada ratusza wraz z podcieniem oraz podsklepiono pod nim komory piwniczne. Około połowy XV wieku rozwój gospodarczy miasta i wzrost pozycji mieszczaństwa spowodował potrzebę reorganizacji przestrzeni budynku rady miejskiej, a przede wszystkim podniesienie jego prestiżu poprzez wzbogacenie architektoniczne elewacji zewnętrznych. Częściowo rozebrano wówczas stary budynek ratusza i wzniesiono nowy na dawnych fundamentach, udekorowany bogatymi, późnogotyckimi elewacjami.
W 1570 roku szczeciński ratusz był miejscem obrad pokojowych kończących wojnę pomiędzy Szwecją i Danią. Gorsze czasy dla budowli nadeszły w XVII wieku, kiedy to w trakcie oblężeń wojsk brandenburskich z lat 1659 i 1677 ratusz został dotkliwie uszkodzony. Odbudowę przeprowadzono w stylu barokowym, co doprowadziło do utraty gotyckich cech stylistycznych. Między innymi zamurowano wówczas arkadowe podcienie, przez co zwiększono wewnętrzną przestrzeń użytkową, ratusz zyskał też dodatkową kondygnację kosztem górnej części parterowej sali handlowej, gdzie w związku z tym wprowadzono dodatkową linię okien. Ponadto rozebrano sklepienie podcienia, wymieniono trzy filary w przyziemiu, otynkowano elewacje i usunięto wiele średniowiecznych detali architektonicznych.
Funkcję siedziby rady miejskiej budynek ratusza pełnił do 1879 roku, kiedy to przekształcono go do celów mieszkalnych. W 1912 roku częściowo skuto tynki, a w 1938 roku przystąpiono do rekonstrukcji podcieni i częściowego usuwania nowożytnych zniekształceń. Niestety w 1944 roku, podczas działań militarnych II wojny światowej, ratusz został zniszczony. Po przeprowadzeniu badań i zabezpieczeniu ruin, ratusz został odbudowany w latach 1967-1975 na potrzeby Muzeum Narodowego w Szczecinie.
Architektura
Budynek ratusza założono w północno – wschodnim narożniku Rynku Siennego, na terenie między Odrą a wzgórzem zamkowym, w miejscu gdzie pierwotnie łączyły się dwie dawne osady podgrodowe: słowiańska i niemiecka. Założono go na planie prostokąta o wymiarach 14,5 x 34,6 metrów, początkowo jako opiętą przyporami bryłę wzniesioną z cegły w dominującym układzie wendyjskim, na fundamencie z głazów narzutowych. Budowlę przykryto dachem dwuspadowym, przy krótszych bokach zapewne opartym nad trójkątnych szczytach. Wzdłuż ściany zachodniej rozmieszczone zostały kramy. Fasadą, główną elewacją budynku stała się część południowo – zachodnia, zwrócona w stronę placu rynkowego, wyposażona w arkadowy podcień. W drugiej połowie XIV wieku fasada ta łącznie z narożnikami została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono nowy podcień przy wykorzystaniu baz pierwotnych filarów.
Wnętrze ratusza podzielono na piwnice, parter i piętro. Najniższa kondygnacja podzielona była na trzy główne części: dwunawową przestrzeń piwniczną, którą w późniejszym okresie wykorzystywano jako winiarnię i piwiarnię miejską, część magazynową wysuniętą poza linię murów obwodowych w kierunku zachodnim, tworzoną przez piwnice pod kramami, a także dwie cele więzienne pod podcieniem, które połączone były okrągłą klatką schodową z salami powyżej. Przestrzeń parteru była główną halą kupiecką, do której prowadziło wejście bezpośrednio z podcienia. Z niej natomiast drewnianą klatką schodową można było wejść na kolejną kondygnację, gdzie obradowali rajcy i odbywały się sprawy sądowe z udziałem ławników.
W połowie XV wieku budynek ratusza rozebrano do poziomu piwnic, łącznie z przyporami i podcieniem przy fasadzie. Późnogotycki budynek z dwoma głównymi kondygnacjami i starymi piwnicami zachował rzut pierwotnej budowli, ale elewacje zewnętrzne ratusza były odtąd bogato zdobione glazurowanymi kształtkami, posiadały bogaty wystrój w postaci ostrołukowych nisz z oknami i blendami. Bogato udekorowane zostały także szczyty przy krótszych bokach ratusza. Wysoki podcień późnogotycki utworzył z filarami profilowane arkady, nad którymi poprowadzono fryz maswerkowy. Główne wejście do budynku umieszczono w ścianie południowo – zachodniej, od strony podcienia. Ze względu na ozdobne, reprezentacyjne elewacje ratusza rozebrano kramy przy ścianie zachodniej, by nie przysłaniały okien, blend i fryzów.
Dłuższe elewacje budynku rozczłonkowano dwiema kondygnacjami dwudzielnych blend, zestawionych naprzemiennie: szerszych z oknami i węższych z wnękami. W archiwoltach blend umieszczono maswerki z zielono glazurowanych kształtek. Glazurowane cegły zastosowano również w profilach obramień otworów. Trójosiowa w przyziemiu elewacja północno – wschodnia utworzona została ze środkowej, dwudzielnej, profilowanej blendy z ażurowymi maswerkami i rozetą w podłuczach. Po bokach osadzono odcinkowo zamknięte blendy, w których przepruto po dwa bardzo wąskie otwory, także zamknięte odcinkowo. Ponad fryzem maswerkowym elewacja została cofnięta od lica, z czterema parami ostrołukowych okien piętra. Okna rozdzielono pięcioma profilowanymi filarami szczytu, połączonymi ażurowym fryzem z maswerkami i rozetami.
W obrębie najniższej kondygnacji piwnicznej zasadniczo nie zmieniono układu, ale dwunawową salę przykryto sklepieniem gwiaździstym opartym na pięciu filarach, a także utworzono dodatkowe wejście w północnej części ściany wschodniej. Komory piwniczne pod podcieniem już od drugiej połowy XIV wieku przykryte były sklepieniem kolebkowym. W obrębie parteru wydzielono dwunawową halę główną, przykrytą stropem opartym na murowanych filarach oraz w południowo – zachodniej części obszerną sień z drewnianą klatką schodową. Pośrodku sieni umieszczono centralny słup z gurtami dźwigającymi ścianę działową. Na przełomie XV i XVI wieku zmieniono układ sieni, tworząc półpiętro i dwie niewielkie izby ze sklepieniami żebrowymi (połowy sklepienia gwiaździstego), umieszczone jedna nad drugą. Izba górna, do której prowadził portal o profilowanych i glazurowanych ościeżach, mogła pełnić funkcję skarbca miejskiego. Na piętrze ratusza, początkowo znajdowała się jednoprzestrzenna sala, podzielona następnie ścianką nad gurtami sieni poniżej. Odtąd od południa znajdowała się sala rozpraw sądowych, nadal połączona spiralną klatką schodową z celami więziennymi w piwnicy. Pozostałą, większą część piętra zajmowała sala posiedzeń rady. Ściany wnętrz rozczłonkowano przyściennymi arkadami, w przyziemiu ostrołukowymi, na piętrze półkolistymi, w piwnicy odcinkowymi.
Stan obecny
Obecny kształt ratusza jest w znacznym stopniu efektem rekonstrukcji średniowiecznej formy, mającej u podstaw badania architektoniczne w czasie gdy budynek pozostawał w stanie powojennej ruiny. Zachowały się oryginalne sklepienia gwiaździste i kolebkowe w piwnicach. Odtworzone zostało sklepienie krzyżowe podcienia, a pozostałe części nakryte są dziś stropami z czasów odbudowy, wspartymi na stalowych konstrukcjach. Komunikację pomiędzy nimi zapewnia współczesna klatka schodowa oraz gotyckie spiralne schody. Dzięki powojennej odbudowie zrekonstruowano późnogotyckie podziały i detale architektoniczne elewacji zewnętrznych, za wyjątkiem barokowego piętra i szczytu południowo – zachodniego. Przeciwny szczyt odtworzony został w uproszczonej formie nawiązującej do szczytu gotyckiego znanego z dawnych przekazów ikonograficznych.
W muzealnych wnętrzach ratusza można oglądać wystawy poświęcone historii i kulturze Szczecina od czasów najdawniejszych, ilustrowanych zabytkami archeologicznymi, poprzez czasy książęce, okres szwedzki, pruski i niemiecki, aż po polski okres powojenny. Ratusz otwarty jest dla zwiedzających we wtorek, środę, czwartek, sobotę od 10.00 do 18.00, a w piątek i niedziele od 10.00 do 16.00. W poniedziałek muzeum jest nieczynne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kozińska B., Ratusz Staromiejski w Szczecinie – historia i odbudowa, „Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie”, rocznik I/2006.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.