Historia
Szczeciński kościół pod wezwaniem św. Piotra po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1237 roku, natomiast w 1268 roku wzmiankowana była miejscowa parafia. Budowla ta miała zostać założona na miejscu drewnianej świątyni ufundowanej podczas misji chrystianizacyjnej Ottona z Bambergu w 1124 roku, służącej ludności z podgrodowych osad na północ od Szczecina (między innymi Dolny Wik).
Pierwotną XIII-wieczną świątynię gruntownie przebudowano na początku drugiej ćwierci XV wieku. Prace te prowadziła strzecha budowlana działająca pod wpływem architektury gotyckiej Heinricha Brunsberga, mistrza murarskiego i architekta działającego na terenie Marchii Brandenburskiej, między innymi przy kościele św. Jakuba w Szczecinie. Około 1460 roku kościół przedłużono o jedno szerokie przęsło zachodnie, nadbudowane pośrodku wieżą. Ponieważ jednak miała ona problemy ze statyką, została rozebrana już w 1556 roku, co wymusiło także ponowne przekształcenie fasady kościoła. Nieco wcześniej, w 1534 roku, podobnie jak większość innych budowli sakralnych na Pomorzu Zachodnim, kościół św. Piotra i Pawła został przejęty przez gminę protestancką.
W czasie ostrzału artyleryjskiego w 1677 roku kościół został ciężko uszkodzony. Odbudowę prowadzono w latach 1679 – 1683, przy czym w jej trakcie zlikwidowano podziały międzynawowe, przekształcając kościół w salowy, nie odbudowano też sklepień, a zewnętrzne elewacje uproszczono. W 1702 Hans Kamerling wykonał pozorne sklepienie, czyli drewniany strop ukształtowany na wzór sklepienia murowanego, w 1707 roku rozebrano piętro nad kaplicą północną, a w 1731 roku dostawiono aneks przy zakrystii. W 1817 – 1818 podczas remontu usunięto większość barokowych elementów, zastąpionych wyposażeniem neogotyckim, natomiast w 1901 dokonano regotyzacji zachodniej fasady i portalu południowego. Prace konserwatorskie połączone z badaniami architektonicznymi prowadzono w latach 1960 – 1961.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły w wątku gotyckim na kamiennym fundamencie i cokole, na północ od lokacyjnego miasta, poza obrębem miejskich murów obronnych, w pobliżu zamku książęcego. Otrzymał formę budowli halowej, pierwotnie trójnawowej, zamkniętej od wschodu pięciobocznie, a od zachodu u schyłku średniowiecza zwieńczonej wieżą nad dwukrotnie szerszym przęsłem ze spiralną klatką schodową w północno – zachodnim narożniku. Od północy korpusu, bliżej części wschodniej, umieszczono pomieszczenia zakrystii i kaplicy z emporą na piętrze. Na styku pomiędzy nimi osadzona została od południa spiralna klatka schodowa.
Wszystkie elewacje kościoła zrytmizowano dwudzielnymi, utworzonymi z profilowanych cegieł lizenami, poprowadzonymi od cokołu do gzymsu pod okapem dachu. Lizeny ujęte zostały trójwałkową kształtką oraz ozdobione naprzemiennie czarną, glazurowaną i czerwoną cegłą. W połowie wysokości poprzerywano je parami tynkowanych nisz, zwieńczonych wimpergami oraz osadzonych na ceramicznych wspornikach ukształtowanych na podobieństwo głów średniowiecznych mieszkańców Szczecina o różnej płci i wieku. Prawdopodobnie niegdyś konsole te stanowiły podstawy dla eksponowanych na nich rzeźb. Pomiędzy lizenami niemal całą szerokość przęseł wypełniono wielkimi, ostrołukowymi oknami, osadzonymi na wysokich ławach parapetowych, stanowiących zasadniczy podział poziomy elewacji. W ścianie północnej zakrystii umieszczona została dodatkowo wnęka jałmużnicza z otworem do wrzucania datków. Najbardziej reprezentacyjną była elewacja zachodnia, w której umieszczono wielki portal o profilowanych ościeżach sięgających niemal gzymsu stanowiącego podstawę szczytu.
Wnętrze kościoła w średniowieczu rozdzielone było filarami na trzy nawy i w całości podsklepione. Wciągnięte do środka przypory tworzyły wieniec płytkich kaplic przykrytych sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i otwartych na nawy wysokimi, profilowanymi arkadami. W bocznych, wschodnich i zachodnich ścianach przypór umieszczono wąskie, ostrołukowe nisze, natomiast w ścianach poniżej okien zastosowano obramione kształtką nisze o łukach odcinkowych.
Stan obecny
Obecnie kościół choć należy do najcenniejszych zabytków gotyku w regionie, różni się istotnie od stanu z końca średniowiecza. Przede wszystkim brakuje wieży nad zachodnim przęsłem, szczyt zachodni jest w całości efektem regotyzacji z początku XX wieku, a piętro nad kaplicą i zakrystią zostało przebudowane (górna część jest rekonstrukcją z 1930 roku). Nowożytny jest również aneks zachodni przy zakrystii, choć kolumny użyte do budowy jego portyku są romańskie, zabrane ze skasowanego klasztoru w Grabowie. Wnętrze kościoła utraciło wiele z dawnego splendoru za sprawą utraty sklepień i filarów międzynawowych. Korpus obecnie przykryty jest nowożytnym stropem drewnianym, ale przetrwały wnęki kapliczne między przyporami z arkadami i niszami ściennymi. Warte uwagi są również bogate, eleganckie elewacje zewnętrzne z misterną dekoracją lizen i wnęk z płaskorzeźbionymi konsolami. Doskonale zachowała się także wnęka jałmużnicza z pierwszej połowy XV wieku po stronie północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Radacki Z., Historia i budowa kościoła św. Piotra i Pawła w Szczecinie, „Materiały Zachodniopomorskie”, tom VIII, Szczecin 1962.