Historia
Kościół został zbudowany około połowy XIII wieku. Najstarsza wzmianka o nim odnotowana została w 1257 roku, kiedy to mieszczanin wrocławski Berwik, niegdyś wójt Budziszyna, wraz ze swoimi pasierbami, sprzedali Janowi z Wierzbnej za 100 grzywien czystego srebra, wieś Świętą Katarzynę i sąsiednie Blizanowice wraz z prawem patronatu kościoła. Kolejny dokument dotyczący świątyni wystawiony został w 1303 roku, a w 1492 roku odlany został jeden z dzwonów na wieży kościoła.
W 1264 roku wieś Święta Katarzyna wraz z prawem patronatu nad kościołem przeszła w posiadanie braci Ewerarda i Symeona de Walch, którzy lokowali ją na prawie niemieckim. W 1313 roku syn Symeona, Eberhard Walch, sprzedał majątek wraz ze wszystkimi przywilejami braciom Johannowi, Heinrichowi i Güntherowi, synom wrocławskiego mieszczanina Günthera Kleinen. Prawo patronatu nad kościołem właścicieli miejscowych dóbr utrzymało się do początku XV wieku, kiedy to przejęły je dominikanki z pobliskiego Wrocławia.
W latach 1552 – 1654 budowla służyła protestantom. Do zakazu przez władze pruskie w 1800 roku odprawiano w niej msze w języku polskim. Po pożarze w 1720 roku kościół został odbudowany w latach 1743 – 1748. Wydłużono wówczas prezbiterium, przekształcono otwory okienne, dobudowano nad zakrystią lożę kolatorską, a nad całym kościołem strop lunetowy. Zmieniono także wystrój wnętrza na barokowy. Ponowna restauracja miała miejsce w 1902 roku. W 1945 roku, po wysadzeniu przez wycofującą się armię niemiecką, z kościoła pozostały relikty ścian i uszkodzona wieża. Zabytek został odbudowany w latach 1949 – 1954.
Architektura
Pierwotny kościół zbudowany został ze średniowiecznych cegieł palcówek w wątku wendyjskim (naprzemiennie główka i dwie wozówki), a jego dolne partie murów wykonane zostały z kamieni narzutowych z dodatkiem fragmentów cegieł. Dodatkowo narożniki ścian oraz przypór wykończone zostały starannie obrobionymi ciosami z drobnoziarnistego granitu. Z tego samego materiału wykuto obramienia okien, portali oraz konsole sklepienne.
Kościół powstał jako budowla późnoromańska, orientowana względem stron świata, jednonawowa, z prostokątnym w planie korpusem o wymiarach 12 x 10 metrów (wnętrze 10,4 x 7,4 metra) oraz także prostokątnym prezbiterium po stronie wschodniej, o wymiarach 8,3 x 8,5 metra. Jeszcze w średniowieczu jego ściany pomalowano na kolor ciemnoceglasty. Ponadto w XV wieku dobudowana została od zachodu wyniosła, czworoboczna wieża, nieco jedynie węższa od korpusu, a po północnej stronie prezbiterium prostokątna zakrystia.
Ściany obwodowe kościoła wsparto na czterech przyporach: dwóch narożnych przy prezbiterium i nietypowo dwóch pośrodku bocznych ścian nawy. Elewacje zewnętrzne ozdobiono podokapowymi fryzami: na nawie o układzie sieciowym lub rombowym i arkadowym na prezbiterium. Płyciny fryzów były prawdopodobnie pierwotnie pobielone lub otynkowane. W obu elewacjach bocznych nawy rozmieszczono symetrycznie po dwa obustronnie rozglifione, wąskie, lekko ostrołuczne okna. Podobne okno istniało też w elewacji południowej i północnej prezbiterium oraz prawdopodobnie w elewacji wschodniej. Okna rozmieszczone były zgodnie z rytmem przewidywanych sklepień i opracowaniem ścian wnętrza.
Pierwotnie najbogatszy, ostrołukowy portal znajdował się w zachodniej części ściany południowej nawy. Kolejny, zwieńczony łagodnym ostrołukiem, znajdował się w południowej ścianie prezbiterium. Ostatni, w pełni ceglany, zwieńczony łagodnym ostrołucznym łękiem, umieszczono na strychu. Stanowił przejście pomiędzy strychowymi częściami prezbiterium i korpusu.
W trakcie badań ustalono, że wnętrza kościoła, zarówno prezbiterium, jak i korpus były pierwotnie przesklepione. Prezbiterium posiadało jedno przęsło sklepienia krzyżowego, opartego na umieszczonych w narożach wielobocznych konsolach. W nawie znajdowały się dwa przęsła sklepienia krzyżowego, schodzącego nieco niżej i opartego prawdopodobnie na ceramicznych konsolach lub bezpośrednio na murze.
Stan obecny
Wygląd dzisiejszej budowli jest wynikiem nowożytnych przekształceń, w trakcie których między innymi przedłużono prezbiterium i dobudowano południowy aneks, oraz powojennej odbudowy, podczas której uzupełniono brakujące fragmenty zniszczonych murów. Wojnę przetrwała wieża, południowa ściana prezbiterium, dwie ściany szczytowe i północna ściana nawy, przy czym ta ostatnia z powodu zniszczeń została rozebrana i zrekonstruowana. Ze sklepień prezbiterium pozostały jedynie wsporniki, zaś w południowej ścianie nawy baza talerzowa portalu. Od zewnątrz na murach wciąż widoczne są podokapowe fryzy, natomiast niestety wszystkie okna nawy i prezbiterium przekształcone zostały w XVII-XVIII wieku. Więcej szczęścia miały zachowane detale architektoniczne wieży (blendy, okna, gzymsy kordonowe).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Golasz H., Przybyłowicz-Staffa G., Kościoły romańskie w Iławie, Brzegu Głogowskim, Świętej Katarzynie i Solnikach, Wrocław 1972.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku (miejscowości S-Ż) i na Łużycach, Wrocław 1994.
Lutsch H., Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau, Breslau 1889.
Małachowicz M., Trzynastowieczny kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Świętej Katarzynie [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII wiek), Gniezno 2016.
Pilch J, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.