Historia
Założona w latach 40-tych XIII wieku, Świdnica należała w średniowieczu do najbardziej ludnych i rozwiniętych gospodarczo miast na Śląsku. Powstała ona z wczesnośredniowiecznej osady usytuowanej na dnie doliny Bystrzycy, do której później dołączono wieś targową z kościołem parafialnym. Już w końcu XIII wieku pojawiły się pierwsze wzmianki pisemne mówiące o rynkowych budowlach handlowych. W 1284 roku wzmiankowano zapewne jeszcze drewniane ławy chlebowe, a w 1285 roku wspomniano komory sukiennicze, gdy książę Henryk IV zabronił tkaczom i „innym spoza miasta” cięcia na łokcie i sprzedaży tkanin, do czego mieli mieć wyłączne prawo posiadacze komór kupieckich. Następstwa tego zakazu z całą pewnością budziły później spory, przez co musiał być wielokrotnie odnawiany. Posiadanie przez miasto domu kupieckiego było korzystne zarówno dla mieszczan, jak i feudała, który czerpał z niego dochody w postaci czynszów. Często władca sam wznosił dom kupiecki przymusowo koncentrując handel najcenniejszym towarem i poddając go własnej kontroli.
W 1291 roku pojawiła się pierwsza wzmianka o domu kupieckim, a książę Bolko I zezwolił mieszczanom na wybudowanie na rynku kramów dla przekupniów, czyli tzw. kramów bogatych. W 1326 roku nastąpiła regulacja sprzedaży sukna. Potwierdzony został monopol komór kupieckich na cięcie sukna, jego wyrób dozwolono jedynie do 9 łokci, osobom zbyt biednym aby mogły utkać całą sztukę o długości 34 łokci. Sprzedawać je mogli pod sukiennicami nie więcej niż trzem osobom, przy czym tkacze ze Strzegomia i Dzierżoniowa dopuszczeni zostali do sprzedaży na straganach pod sukiennicami, a inni goście nie. W 1330 roku książę Bolko zezwolił na budowę piwnicy dla ubogich rzemieślników w miejscu funkcjonujących już, choć zapewne jedynie w formie straganów, ław szewskich i chlebowych. Niedługo później do sukiennic dostawiono nowy budynek mieszczący zarówno ławy jak i wspomniane piwnice.
Wraz z rozwinięciem się miejskiego samorządu i uzyskaniem przezeń różnych praw i przywilejów stanowiących podstawę ekonomicznej egzystencji miasta, powstała też potrzeba budowy odpowiedniej siedziby dla władz Świdnicy. Ratusz bezpośrednio po raz pierwszy wymieniono w źródłach pisanych w 1318 roku, a wzniesiony zapewne został pod koniec XIII wieku. Miejską autonomię i wolności symbolizowała wieża ratuszowa, powstała nawet wcześniej niż sam budynek. Poczynając od 1290 roku w dokumentach wymieniana była rada oraz kolegium ławników przy wójcie. W XIV stuleciu wzmianki o samorządzie miejskim i jego budynku były coraz częstsze, wynikało z nich też, iż przed 1378 rokiem musiało nastąpić przekształcenie budowli, zaopatrzonej odtąd w nową izbę dla rady. Okazją ku temu mogło być wykupienie przez mieszczan w 1372 roku, za zgodą księżnej Anny, dziedzicznego urzędu wójta lub pożar z 1361 roku.
W 1389 i ponownie w 1393 roku spłonęła wieża ratuszowa. Prawdopodobnie została odbudowana wkrótce potem, gdyż nowe, potwierdzone źródłowo prace budowlane przy niej prowadzono dopiero w 1450 roku. Wieża była już wówczas w górnej części ośmioboczna i nakryta ostrosłupowym hełmem. Kolejny pożar z 1528 roku strawił ją całą wraz z zegarem, choć wśród start nie podano dekoracji rzeźbiarskiej na którą składały się figury książąt świdnickich i królów czeskich. Po pożarze odbudowano i przekształcono wnętrza ratuszowe, w trakcie prac tych powstała między innymi dekoracja malarska izby rajców. Odbudowana w 1548 roku wieża, nad którą pracował cieśla z Jawora Peter Seeliger, nakryta została nowym, renesansowym już hełmem.
Wojna trzydziestoletnia nie wyrządziła budynkom śródrynkowym większych strat. Dopiero wielki pożar z 1716 roku zniszczył ratusz oraz zabudowę handlową. Rok później przystąpiono do odbudowy, na skutek której cały kompleks uzyskał formę barokową. Pechowa wieża nie pozostawała długo w dobrym stanie, gdyż już w 1757 roku, podczas ostrzału miasta, spadł na nią pocisk i całkowicie zniszczył hełm. Odbudował ją w 1765 roku mistrz murarski Kube pod kierownictwem budowniczego Richtera. Kolejne zmiany w wyglądzie zabudowań przyniosły XIX-wieczne przebudowy, a zwłaszcza prace z lat 60-tych XX wieku, na skutek których zawaliła się i prawie całkowicie zniszczyła wieża ratuszowa.
Architektura
Blok ratuszowy usytuowano pośrodku świdnickiego rynku, będącego w planie czworobokiem od którego odchodziło osiem ulic prowadzących do bram miejskich, czterech ułożonych południkowo i czterech równoleżnikowych. Rynek nie został założony na płaskim terenie, ale opadał w kierunku kościoła parafialnego w stronę wschodnią. Pierwotnie jego zabudowę tworzyły biegnące z zachodu na wschód równoległe ciągi ław, bud, kramów i komór kupieckich, wszystkie zapewne o konstrukcji drewnianej, potem stopniowo przekształcanej w budowle trwalsze. Rozdzielone były one różnej szerokości przejściami, z których wchodziło się do poszczególnych obiektów, a dodatkowo blok zabudowy, trudny do szybkiego obejścia, w połowie długości przecięty był wąskim, poprzecznym przejściem usytuowanym na linii północ – południe.
Najstarszą budowlą murowaną była zapewne wieża ratuszowa, przez całe średniowiecze oddzielona od ratusza szerokością co najmniej jednego traktu, wypełnionego zabudową handlową. Stanęła ona mniej więcej pośrodku rynku, na południe od centralnie przebiegającego szerokiego przejścia, po którego obu stronach umieszczono wkrótce potem murowane komory kupieckie i nad wąskim, prostopadłym przejściem, które wiodło przez bramę w przyziemiu wieży. Taka lokalizacja wskazuje, iż w momencie jej budowy murowane sukiennice jeszcze nie istniały, lecz albo były już planowane, albo zabudowa drewniana miała podobny kształt. Wieża zbudowana została z łamanego granitu na planie kwadratu o wymiarach 7,5 x 7,5 metra przy ponad metrowej grubości murach przyziemia. W północnej i południowej ścianie znajdowały się ostrołuczne portale wspomnianego przejścia (początkowo obramione cegłą, od późnego gotyku granitem), prowadzące do sklepionego ostrołukową kolebką korytarza. Układ wyższych kondygnacji trudno jest dziś odtworzyć, prawdopodobnie początkowo wieża była w całości kwadratowa w planie, a ośmioboczny trzon dodany został w drugiej połowie XIV wieku. Na pierwsze piętro musiało się wchodzić bezpośrednio z zewnątrz, dalej komunikacja odbywała się już wewnątrz wieży. Zewnętrzny ganek umieszczony był od południa, od strony wnętrza zespołu komór sukienniczych, w który wieża została włączona. Ganek ten obiegał całe sukiennice.
W drugiej połowie XIV wieku, najpewniej pod koniec tego stulecia, wieżę dwukrotnie podwyższono o część ośmioboczną w planie i nakryto wysokim, gotyckim ostrosłupowym hełmem. Część ośmioboczna podzielona była na dwie strefy: wyższą z zegarem, zwieńczoną balustradą i dolną, niższą. W tej ostatniej miały znajdować się w narożnikach figury książąt świdnickich i królów czeskich, ustawione na kolumnowych cokołach i przykryte baldachimami (ogólnie wieża świdnicka uzyskała wygląd zbliżony do zachowanej wieży ratusza w Jaworze). Podwyższenie budowli wymusiło wzmocnienie jej dolnej części, którą pogrubiono i zaopatrzono w cztery masywne przypory sięgające około 15 metrów wysokości.
Spośród obiektów handlowych najstarszym murowanym i najbardziej reprezentacyjnym był tzw. dom kupiecki. Tworzył go zespół komór należących do kupców sukienniczych, usytuowanych po dwóch stronach wzdłuż największego przejścia o szerokości 11 metrów, biegnącego z zachodu na wschód. Dodatkowo w połowie długości węższy przechód przecinał zespół komór sukienniczych na cztery części, a obydwie partie północne przedzielała wieża. Nie wiadomo czy po stronie południowej poprzeczne przejście biegło przez bramę czy pod budynkiem, musiało być jednak, podobnie jak pozostałe, zamykane w celu ochrony całego zespołu sukiennic. W każdej z czterech grup znajdowało się po osiem komór, a więc w sumie sukiennice mieściły ich 32. Mieszczące je budynki miały około 8 metrów szerokości, 5,85 metra wysokości do gzymsu, mury grubości 1,1-1,3 metra i nakryte były dachami o kalenicy równoległej do osi dłuższego przejścia. Komory o szerokości 3,4 metra i głębokości 5 metrów wyłożone były posadzką z cegieł. Przynajmniej część z nich ze względów pożarowych była zasklepiona, wiadomo także iż wyposażane były w gotyckie wnęki na łuczywa. Obecność tych ostatnich była konieczna z powodu braku lub bardzo wąskich okien (szerokie na 1,2 metra wejścia nie pozostawiały zbyt dużo miejsca na otwory okienne). Do komór prowadziły drzwi na parterze, od strony wewnętrznego przejścia, umieszczone pośrodku każdej komory, w rozglifionych wnękach, zaopatrzone w granitowe progi. Budynki były piętrowe, przy czym górna kondygnacja, jeśli była podzielona na komory a nie jednoprzestrzenna, musiała być dostępna poprzez wejścia umieszczone w tych samych osiach co drzwi parteru i dostępne za pomocą drewnianego ganku – balkonu dostawionego do ścian od strony głównego przejścia (osadzanego w rozmieszczanych co 4 metry otworach). Najpewniej komory górne połączone były schodami z dolnymi i stanowiły własność pojedynczych kupców.
W początkowym okresie rozwoju miasta przy każdej pierzei rynku znajdowały się zlikwidowane prawdopodobnie po pożarze z 1313 roku podcienia handlowe, przeznaczone na cztery różne rodzaje towarów. Po stronie północnej mieściły się podcienia solne, po zachodniej chmielowe, po południowej zbożowe, a po wschodniej warzywne. Późniejsze reprezentacyjne, gotyckie fasady budynków wykluczały możliwość ustawienia przed kamienicami bud czy też podcieni.
Pierwszy murowany budynek ratusza dostawiony został do tylnej ściany północnego szeregu komór sukienniczych, w północno – zachodnim narożniku śródrynkowego bloku. Była to prostokątna, niezbyt wydłużona budowla o wymiarach zewnętrznych na poziomie piwnicy 17 x 14 metrów i murach grubych na około 1,3 metra. Ratusz najprawdopodobniej posiadał trzy kondygnacje, w tym piwnice przeznaczone na spiżarnie i miejsce wyszynku piwa oraz wina. Parter służył zgromadzeniom mieszczan oraz być może celom handlowym, piętro natomiast musiało mieścić pomieszczenia rady miejskiej. Wnętrze piwnicy podzielono na dwie lekko trapezowate w planie komory: węższą południową o szerokości 3,3-3,8 metra i obszerniejszą północną o rozpiętości 6,4-6,9 metra. Sala południowa nakryta była kamiennym sklepieniem kolebkowym, północna zaś być może w okresie gotyku zwieńczona była jedynie drewnianym stropem. Wejście do nich prowadziło zapewne z poziomu rynku od strony północnej, tuż obok zachodniej ściany ratusza. Najprawdopodobniej również na parterze i piętrze od początku mieściły się po dwa trakty. Północny stanowił na każdej kondygnacji obszerne pomieszczenie (na parterze sień), południowy mógł być podzielony na mniejsze wnętrza. Nie wiadomo jak przedostawano się na piętro. Mogły to być proste schody umieszczone przy której ze ścian lub schody zewnętrzne, bardziej reprezentacyjne.
W 1291 roku rozpoczęto budowę świdnickich kramów bogatych przekupniów, wznoszonych na własny koszt przez kramarzy, a przez to powstających w różnej kolejności i czasie (choć mogły być budowane grupami, po kilka). Usytuowano je po dwóch stronach przejścia biegnącego na północ od sukiennic, równolegle do niego, ale o szerokości około 3 metrów, a więc zdecydowanie węższego. Kramy bogate, podobnie jak komory kupieckie, przecinały dwa przechody, jednak utworzone przez nie cztery grupy nie były jednakowej wielkości, jako że od zachodu znajdował się już budynek ratusza. Również poszczególne kramy, których było łącznie 32, nie były tych samych rozmiarów. Przeciętnie jednak szerokość pojedynczego wnętrza wynosiła 2,5 metra, głębokość traktu 3 metry, a grubość ścian oddzielających kramy około 0,8 metra. Po 1378 roku kramy przekształcono na budynki handlowo – mieszkalne i podpiwniczono.
Podstawowe, potrzebne każdemu produkty, takie jak chleb, pieczywo i obuwie, początkowo wystawiano na sprzedaż na otwartej przestrzeni, na straganach lub długich stołach zwanych ławami. Najpewniej już od samego początku zlokalizowano je na południe od sukiennic i jako, iż piekarze i szewcy nie należeli do najbogatszej, uprzywilejowanej warstwy społecznej, funkcjonowały w ten sposób dość długo. 60 ław ustawionych było w dwóch rzędach ciągnących się od zachodu na wschód przez całą długość śródrynkowego bloku. Rozdzielono je przejściem i przecięto w połowie długości drugim poprzecznym przechodem. Grupy te nazwano górną (od strony zamku) i dolną (od strony kościoła parafialnego). W 1330 roku rozpoczęto budowę dla nich dwóch nowych budynków, przy czym zachowano starszą organizację przestrzenną i ustawienie ław. Stanęły one pod ścianami, które musiały mieć okna tylko z jednej strony, gdyż od północy przylegały jednym murem do sukiennic. Ich szerokość wynosiła około 6,75 metra, długość natomiast była równa całemu bloku śródrynkowemu. Budynki miały po dwie kondygnacje: częściowo zagłębione w ziemi piwnice i parter, obie nakryte sklepieniami kolebkowymi. Dodatkowo na strychu, ponad pomieszczeniami szewców, prawdopodobnie urządzono spichlerz. Na dolnym poziomie zachodni budynek tworzył początkowo jedno obszerne wnętrze o wymiarach 34,2 x 5 metrów i wysokości około 3 metrów. Wejście do piwnicy prowadziło poprzez szereg jedenastu jednakowych otworów od strony południowej, poprzedzonych opadającymi do wnętrza schodami lub rampami, co zaś wskazuje na podzielenie piwnicy jakimiś ściankami działowymi lub przepierzeniami na 11 izb. Podobny podział miał również wschodni budynek ław chlebowych i obuwniczych. Wejścia na parter znajdowały się w ścianach szczytowych, okna zaś musiały być umieszczone dość wysoko (około 4 metry nad poziomem ówczesnego gruntu) i jak wspomniano jedynie od południa.
Nie wszyscy piekarze i szewcy sprzedawali swe wyroby w powyższych dwóch budynkach. Ci biedniejsi po 1330 roku mieli się pomieścić pod dachem (czy też podcieniem) przy murze sukiennic, w dolnej części, naprzeciwko jatek mięsnych. Część dolna w dokumencie oznaczała niżej położoną wschodnią partię rynku, gdzie zapewne pod szczytowymi ścianami zespołu komór kupieckich ustawiono podcienia. Zespół jatek mięsnych ustawiony był natomiast w dwóch szeregach rozdzielonych przejściem, wolnostojący i dzielący przestrzeń na dwa place: zachodni, prostokątny (rynek) i wschodni o nieregularnym kształcie zbliżonym do wydłużonego trójkąta (początkowa wschodnia pierzeja rynku).
W pierwszej połowie XIV wieku lub na początku drugiej połowy tamtego stulecia budynek ratusza rozbudowany został w cegle w kierunku wschodnim o 10 metrów. Nową część podzielono na mniejsze wnętrza ze ścianami biegnącymi równoleżnikowo. Na piętrze utworzono dwa nierównej wielkości pomieszczenia, z których większe północne było podsklepioną reprezentacyjną salą rajców. Na parterze zaś powstały co najmniej trzy pasma wnętrz, jako że dodatkowo wydzielono korytarz z szeroką bramą otwierającą się na uliczkę biegnącą wśród kramów (w części tej pozostawiono funkcjonujące nadal trzy skrajne kramy bogate). Podobny podział założono również w sklepionej kolebkowo piwnicy. Nowa elewacja wschodnia ratusza przepruta została dwoma ostrołukowymi oknami, szeroką, ceglaną, zwieńczoną pełnym łękiem bramą na poziomie przyziemia oraz okazałym, dużym oknem lub wykuszem o szerokości 1,95 metra i wysokości 2,5 metra na poziomie piętra. Dodatkowe otwory znajdowały się w zdobionym blendami i osadzonym na gzymsie trójkątnym szczycie.
Pod koniec XIV wieku lub w połowie XV stulecia przy północno – wschodnim narożniku nowej części ratusza wzniesiono wieżyczkę mieszczącą kaplicę (druga, starsza kaplica znajdować się mogła w narożnym, północno – zachodnim ryzalicie, a kolejna w wykuszu na elewacji wschodniej). Wieżyczka miała dwie kondygnacje, choć była niższa od budynku ratusza, a jej forma była czworo lub ośmioboczna. W okresie późnogotyckim przebudowana została także sala rajców. Pomieszczenie o wymiarach 8,55 x 9,25 metra przykryto dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym i zaopatrzono w ozdobny portal wejściowy o późnogotyckiej siodłowej formie ze wspornikowym wzmocnieniem narożników i krzyżującymi się tam laskowaniami. W węgarach laskowania przekształcały się w służki z ozdobnymi cokołami. Ściany i sklepienia sali rajców pokryto polichromiami ze scenami figuralnymi (Sąd nad grzesznicą, Sąd Ostateczny, Ukrzyżowanie). Ostatnie późnogotyckie przekształcenia ratusza z pierwszej połowy XVI wieku wiązały się ze wschodnią elewacją, którą połączono z piętrem jednego z kramów i przeznaczono na skarbiec.
Około 1377 roku w północno – wschodniej części bloku śródrynkowego wzniesiony został budynek smatruza (schmetterhaus, od schmettern – gwar, hałas), czyli zabudowy mieszczącej różnorodne stanowiska handlowe (zapewne głównie płócienników i kuśnierzy). Był to budynek dwupiętrowy, podpiwniczony o wymiarach w planie 8,5 x 18 metrów, wydłużony równolegle do kramów sukiennic. W jego piwnicach znajdowało się pięć podłużnych pomieszczeń nakrytych sklepieniami kolebkowymi, pierwotnie dostępnych zejściami wprost z rynku (trzema od północy, dwoma od wschodu). Parter i piętra prawdopodobnie były jednoprzestrzennymi salami. Na pierwsze piętro prowadziły zewnętrzne schody, wiodące wzdłuż zachodniej elewacji, na drugie piętro musiano wchodzić schodami wewnątrz budynku. Smatruz przykryty był dwuspadowym dachem ujętym w proste trójkątne szczyty, rozdzielone pięcioma ostrołucznymi blendami każdy. W jego pobliżu, przed jego fasadą wschodnią, ustawiony był pręgierz o formie kolumny zwieńczonej klatką nakrytą ostrosłupowym, gotyckim hełmem oraz studnia, jedna z czterech usytuowanych w narożnikach rynku.
Na przełomie XIV i XV wieku gruntownie, od fundamentów, przebudowano kramy bogate, które uzyskały wówczas powtarzalny układ. Wszystkie były piętrowe z kamiennymi oprawami otworów okiennych i portali na parterze, oraz z małymi otworami okiennymi na piętrze. Ilość kramów zmniejszono, tak, iż kończyły się one na wschodniej elewacji rozbudowanego ratusza.
W okresie późnego gotyku nastąpiło poszerzenie kompleksu murowanej zabudowy śródrynkowej ku południowi. Umieszczono tam budowlę o przeznaczeniu handlowym, dostawioną do zachodniego budynku ław chlebowych, prawdopodobnie na całej jego długości. Jej szerokość wynosiła 4,3-4,4 metra, długość natomiast ponad 22 metry. Była to konstrukcja podpiwniczona o parterze i piwnicy przedzielonych za pomocą przepierzeń na odrębne pomieszczenia handlowe. Każde z nich miało w regularnych odstępach osobne ostrołukowe wejście i prostokątne okno do prowadzenia sprzedaży, przeprute w elewacji południowej. Pod oknami znajdowały się wejścia do piwnic. Parter późnogotyckiego budynku nakrywał drewniany strop, osadzony na około 2,6 metrach wysokości. Nowy budynek zamknął dojście do piwnic w starszym budynku ław chlebowych, do których wschodziło się odtąd poprzez piwnice nowo wybudowanych sklepów. W południowo – zachodnim narożniku usytuowany był jeszcze ceglany, niewielki budynek o wymiarach wnętrza 3,45 x 2,7 metra, odległy od kompleksu zabudowy śródrynkowej o 0,7 metra. Jego parter był sklepiony kolebkowo i zaopatrzony w dwie boczne wnęki (wschodnią i zachodnią). Być może mieścił on wagę miejską. Na początku XVI stulecia został dwukrotnie powiększony i połączony od północy z późnogotyckim budynkiem handlowym.
Stan obecny
Dzisiejszy ratusz świdnicki niestety zdominowany został przez formy barokowe będące wynikiem przekształceń i odbudowy z XVIII wieku. W jej wyniku cała zachodnia połowa bloku ratuszowego osiągnęła z zewnątrz formę jednorodnego, nowożytnego budynku. Co więcej na skutek przebudowy ratusz znacznie powiększono, zacierając granice pomiędzy nim a domem kupieckim. Dawny układ jest dostrzegalny dopiero po wejściu do wnętrza śródrynkowego bloku. Część wschodnia niestety uległa prawie całkowitemu zatarciu w latach 60-tych XX wieku, co więcej w 1967 roku na skutek rozbiórki części sukiennic zawaliła się wieża ratuszowa, po której pozostał jedynie mały fragment z ostrołucznym, późnogotyckim przejazdem w parterze. Wewnątrz najciekawszymi elementami pozostają pomieszczenia budynku ratusza z pokrytą polichromiami z około 1537 roku salą rajców i portalem siodłowym z początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czerner R., Zabudowy rynków. Średniowieczne bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002.
Czerner R., Lasota C., Blok ratuszowy w Świdnicy do połowy XVI wieku, Wrocław 1997.
Hanulanka D., Świdnica, Warszawa 1961.