Historia
Fundacji klasztoru dokonał w 1176 roku książę Kazimierz II Sprawiedliwy sprowadzając zakonników z opactwa Morimond w Burgundii i osadzając ich w pobliżu przeprawy przez rzekę Pilicę, na starym i ważnym szlaku prowadzącym z zachodu na południowy – wschód. Obok przeprawy tej istniała także komora celna i targ, wzmiankowane już w 1145 roku. Początkowo bracia zapewne mieszkali w tymczasowych, drewnianych zabudowaniach, do czasu wzniesienia w pierwszej połowie XIII wieku budowli murowanych z kościołem na czele. W 1232 roku arcybiskup gnieźnieński Pełka dokonał jego konsekracji pod wezwaniem NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego.
W XIII wieku rozwój klasztoru utrudniały częste najazdy tatarskie, dlatego założenie otoczono obwarowaniami drewniano – ziemnymi, a od końca XV wieku rozpoczęto wieloletnie prace przy wznoszeniu murowanych fortyfikacji. Zniszczenia przyniósł zwłaszcza najazd Mongołów z 1259 roku, natomiast impulsem do rozbudowy obwarowań mogło być zniszczenie opactwa przez koczowników w 1431 roku, najazd Tatarów z 1502 roku na pobliski Opatów, oraz ogólny strach przed inwazją turecką powszechny w tym okresie w Europie środkowowschodniej.
Klasztor wsparł zbrojnie walkę Władysława Łokietka z Czechami, dzięki czemu książę otoczył cystersów szczególną opieką, nadając im liczne przywileje. W 1318 roku odbył się w klasztorze zjazd możnych i rycerstwa, na którym uchwalono „suplikę sulejowską”, prośbę do papieża o koronację Łokietka. Za czasów króla Kazimierza Wielkiego w opactwie odbywały się wiece i zjazdy, czterokrotnie gościł też tu w XV wieku Władysław Jagiełło. Legenda głosi, że zdążające pod Grunwald rycerstwo ostrzyło miecze na kolumnach portalu kościoła.
Na przełomie XV i XVI wieku w okresie rządów wybitnego opata Salomona (1499-1543) Sulejów został rozbudowany i powiększony, zarówno o nowe skrzydła klasztorne, jak i obwarowania murowane. W czasie potopu szwedzkiego, w 1656 roku wojska brandenburskie spaliły przyklasztorną osadę, kolejne zniszczenia spowodował pożar z roku 1731. Następne lata przyniosły klasztorowi coraz to większe problemy, począwszy od szkód w czasie konfederacji barskiej po wielki pożar w 1790 roku. Budowla podupadła jeszcze bardziej w związku z kasatą zakonu w 1819 roku. Od tego czasu rozpoczął się proces długotrwałego niszczenia obiektu, w efekcie którego rozebrano pałac opacki i część klasztoru. Prace konserwatorskie, remontowe i adaptacyjne rozpoczęto w połowie XIX wieku. Kontynuowane były w latach 1923 – 1925, 1946 – 1950, a następnie po powrocie cystersów do Sulejowa w 1986 roku, w latach 1989 – 2000.
Architektura
Klasztor usytuowano na wyniosłej terasie, na prawym brzegu rzeki Pilicy, która w XII wieku płynęła w odległości zaledwie kilkudziesięciu metrów na południe od opactwa. Po stronie wschodniej swój bieg miał niewielki strumień Radońka, natomiast na północy rozwinęła się wieś Podklasztorze, swym osadnictwem sięgająca schyłku X wieku. Założenie składało się z romańskiego kościoła oraz otaczających wirydarz zabudowań klauzury po jego południowej stronie, a także budynków gospodarczych i pomocniczych, obwiedzionych pod koniec średniowiecza murowanym obwodem obronnym.
Wzniesiony w pierwszej połowie XIII wieku kościół klasztorny pod wezwaniem NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego otrzymał formę orientowanej, trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki o wymiarach wnętrza korpusu 14,2 x 23,2 metra, z transeptem wielkości 5,2 x 19,5 metra i prostokątnym prezbiterium o wymiarach 6 x 7,6 metra. W narożach kościoła między ramionami transeptu a prezbiterium umieszczono dwie prostokątne w planie kaplice o wymiarach 3,4 x 4,5 metra. Całość wzniesiona została z precyzyjnie obrobionych ciosów piaskowca o znacznych rozmiarach. Zastosowano technikę opus emplectum, czyli piaskowcowe lico murów o grubości średnio około 0,9 metra od wewnątrz wypełniono rumoszem i cegłą zalewanymi zaprawą.
W części środkowej fasady zachodniej umieszczono w wysuniętej przed lico muru obudowie romański portal z trzema kolumnami z każdej strony. Pierwotnie posiadał on rzeźbiony tympanon, po którym pozostała jedynie dekoracja plecionkowa. Do naw bocznych prowadziły dwa wejścia: północne i południowe od strony krużganka. Nad głównym portalem przepruto okno z ośmiodzielną rozetą o znacznych rozmiarach; podobne cylindryczne okna umieszczono w elewacji wschodniej prezbiterium i w północnym transepcie. W ścianie szczytowej prezbiterium rozeta została osadzona ponad triadą okien o profilowanych ościeżach z oszczędną dekoracją kulistych guzów osadzonych na archiwolcie. Elewacje boczne kościoła rozczłonkowano płaskimi przyporami, czy też lizenami, pomiędzy którymi przepruto półkoliste, niewielkie, obustronnie rozglifione okna.
Wnętrze kościoła scharakteryzowano klarownymi podziałami i jasną, konsekwentną kompozycją. Arkady międzynawowe o przysadzistych filarach i półkolistych łukach otrzymały zadanie dźwigania wysokich ścian nawy głównej, w których górnej, oddzielonej gzymsem części przepruto okna clerestorium. Powyżej gzymsu na kapitelach półkolumn oparto masywne gurty, a wydatne żebra osadzono na wspornikach dodanych po bokach do lizen. Filary międzynawowe zostały zaopatrzone w półkolumny na których oparto wewnętrzne, wydzielone uskokami łuki arkad, otrzymując jeden z klasycznych motywów zachodniego romanizmu. Wszystkie nawy kościoła przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi rozdzielonymi masywnymi gurtami. Głowice służek i półkolumn ozdobiono ostro zakończonymi liśćmi lub liśćmi o prosto ściętych zakończeniach. Oprócz tych motywów zastosowano też zdobienia w postaci zygzakowatych plecionek. Na głowicach w skrzyżowaniu naw o wolutowo zwiniętych liściach w narożnikach, pojawił się motyw osiowo umieszczonego drzewka, bądź lilii, prążkowanych listków czy serc. Żebra sklepienne spięto zwornikami wypełnionymi motywami plecionkowymi i rozetami. Wyjątkowy zwornik ze szponami łączącymi jego okrągłą tarczę z żebrami zastosowano w kaplicy północnej.
Dostęp do poddasza naw bocznych zapewniały sklepione półkoliście wąskie przejścia na wysokości empory organowej. We wschodniej części kościoła, w kaplicach i północnym transepcie umieszczono półkoliste wnęki piscin do mycia naczyń liturgicznych z zachowanymi kanalikami odpływowymi oraz armaria. W ścianie południowej nawy, w obrębie przebiegającego tam krużganka, usytuowano półkolistą niszę z siedziskiem, miejsce na którym w określonych godzinach zasiadał opat, służąc poradom mnichom.
Zabudowania klasztorne przystawiono do kościoła od południowej strony, lecz wraz z nim w pierwszej połowie XIII wieku udało się wznieść jedynie skrzydło wschodnie, przylegające do transeptu. Zbudowano go z cegły z wykorzystaniem piaskowca do wykonania elementów konstrukcyjnych i detali architektonicznych. Skrzydło wschodnie osiągnęło 35 metrów długości i 12 metrów szerokości. Od północy mieściło w przyziemiu zakrystię, pierwotnie z wydzieloną w zachodniej części biblioteką, następnie kapitularz, schody do umieszczonego na górze dormitorium pod którymi znajdował się karcer (dostępny z przyległej sieni), następnie kalefaktorium, fraternia i przylegające do niej latryny.
Salę kapitularza, czyli miejsce codziennych zebrań konwentu o wymiarach 9,7 x 9 metrów, przykryto sklepieniem opartym na centralnej, przysadzistej kolumnie o rzeźbionym kapitelu oplecionym pędami roślinnymi. Na głowicy tej oraz na wspornikach przyściennych spoczęły gurty wydzielające przęsła sklepień, a także żebra, wzmocnione w miejscach skrzyżowania zwornikami. Jeden z nich otrzymał formę wypukłego reliefu o czterech głowach stykających się podbródkami. Pozostałe trzy zworniki ozdobiono motywami roślinnymi. Podobną dekorację jak kapitel centralnej kolumny miały kolumienki i półkolumienki umieszczone w przeźroczach od strony krużganka. W średniowieczu pod ścianami ciągnęły się rzędy kamiennych ław, pośrodku natomiast stał zapewne pulpit dla lektora. Wsparcie sklepienia na jednym filarze przy kwadratowych przęsłach spowodowało konieczność umieszczenia wspornika na osi wejścia, co rozwiązano budując filar połowiący portal krużganka. W tym ostatnim w trakcie obrad gromadzili się konwersi i nowicjusze, oglądający wnętrze kapitularza przez przeźrocza.
Fraternia posiadała zbliżoną formę i wymiary do kapitularza z centralną kolumną podtrzymującą sklepienie. Była to sala służąca braciom do wykonywania prac ręcznych, zwłaszcza w okresie zimowym. Wraz z sąsiednim kalefaktorium była jedynym pomieszczeniem ogrzewanym w zimie. Po obu stronach dzielącej je ściany znajdowały się instalacje grzewcze, dwa piece typu hypocaustum o wspólnym odpowietrzeniu. Każdy z pieców składał się z paleniska i komory nadrusztowej, przy czym palenisko przykrywane było rusztem podtrzymywanym przez ceglane arkadki. Z cegieł wykonano także ściany paleniska, a dno wyłożono dużymi kamieniami. Mury fraterni otrzymały bardzo głębokie fundamenty (ponad 4 metry), podobnie jak siedmiometrowy aneks z latrynami, sięgający nieco poza nadrzeczną skarpę, do kanału odprowadzającego nieczystości ku Pilicy.
Piętro skrzydła wschodniego zajmowała sypialnia braci, czyli dormitorium. Prawdopodobnie zajmowało ono większość przestrzeni wschodniego skrzydła i było połączone bezpośrednio z południowym transeptem, gdzie za pomocą tzw. nocnych schodów udawano się na wieczorne modlitwy. Przeważnie dormitoria po obu stronach oświetlane były niewielkimi oknami, które odpowiadały poszczególnym miejscom do spania, choć w Sulejowie cele zajmowały tylko jeden trakt ponad krużgankiem. Sienniki od XII/XIII wieku oddzielane były drewnianymi lub szachulcowymi ściankami, czy też przepierzeniami tworzącymi osobne kabiny, czasem przesłonięte kotarami, zawsze jednak z pozostawieniem przejścia przez środek dormitorium. Po południowej stronie skrzydła, na końcu sali przeważnie znajdowały się przejścia do latryn, usytuowanych na piętrze, ponad kanałem ściekowym.
Otaczający wirydarz krużganek miał 5 metrów szerokości i od XV wieku przykryty był sklepieniem żebrowym, które zastąpiło wcześniejszy drewniany strop oparty na kamiennych wspornikach. Pośrodku wirydarza uprawiano zioła i warzywa, było to także miejsce wypoczynku, natomiast krużganki służyły do komunikacji pomiędzy pomieszczeniami opactwa bez potrzeby wychodzenia na zewnątrz. Były one ponadto miejscem wypoczynku, kontemplacji, nauki i odprawiania niektórych obrzędów.
Skrzydło południowe o wymiarach 35 x 8 metrów zbudowano dopiero w pierwszej połowie XVI wieku. Mieściło ono refektarz oraz mieszkanie opata. Powstałe w tym samym okresie skrzydło zachodnie było w całości zaopatrzone w sklepione kolebkowo piwnice, było długie na 24 metry oraz szerokie na 7 metrów. Mieściło między innymi furtę klasztorną oraz zapewne izby konwersów i dochodziło do południowo – zachodniego narożnika kościoła. Prawdopodobnie z XVI wieku pochodził również tzw. Mały klasztor, czyli jednotraktowy ciąg niewielkich pomieszczeń o wymiarach około 35 x 10 metrów, biegnących równolegle do skrzydła wschodniego i oddzielonych od niego wąskim dziedzińcem. Rząd tych pomieszczeń przerywało przejście prowadzące z dziedzińca na zewnątrz. Znacznie dłuższy trakt zabudowy z dużymi pomieszczeniami biegł od fraterni w kierunku wschodnim, wzdłuż skarpy Pilicy. Mieściły się w nich między innymi komnaty opata z prywatną kaplicą na południu, po stronie zachodniej cele mnichów, skryptorium i biblioteka, a od wschodu zabudowania gospodarcze.
Kościół i opactwo już od XII wieku bronione było fosą o szerokości około 5 metrów i głębokości około 2 metrów oraz zapewne ziemnym wałem z palisadą, przy czym najmniej obwarowana była strona południowa, naturalnie chroniona przez rzekę Pilicę. U schyłku średniowiecza całość otoczono pierścieniem pięciobocznych późnogotyckich fortyfikacji w postaci muru kurtynowego i sześciu baszt (w tym dwóch bramnych) otaczających obszar około 12 tysięcy m2. Cztery baszty wzniesiono na planie czworoboku, jedną na planie półkola, a jedna była cylindryczna. Mur miał około 7 metrów wysokości, 1,1 metra grubości i przepruty był otworami strzelczymi. Po stronie południowej z powodu rzeki zrezygnowano z jego budowy. Obronną zaporę pełnić tam mogły ustawione na krawędzi skarpy budynki klasztorne, a rolę baszty wysunięta poza skarpę latryna, która sądząc po dużej grubości murów, mogła być przystosowana do zadań obronnych.
W południowo-zachodnim narożniku usytuowana została półkolista baszta Mauretańska, chroniąca pobliskiej furty. Otrzymała cztery kondygnacje o wysokości 12 metrów i wewnętrznej rozpiętości 6 metrów. Komunikację pomiędzy jej pierwszym a trzecim piętrem zapewniały schody w grubości muru, a na wysokości 7 metrów umieszczono przejścia prowadzące na przyległe chodniki obronne w koronie murów. U zbiegu wschodniego i północnego odcinka fortyfikacji usytuowano basztę Opacką, wysuniętą przed lico muru, czworoboczną, o wewnętrznej średnicy 5 metrów i wysokości nieco ponad 15 metrów. Jej drewniane stropy dzieliły wnętrze na cztery kondygnacje, przy czym kamienny korpus stanowił podstawę ceglanego górnego piętra o większej średnicy, opartego na kamiennych kroksztynach, pomiędzy którymi utworzono machikuły. Od strony północno – wschodniej, północnej i zachodniej obronę zapewniały pozostałe baszty umieszczone w odstępach co około 35-40 metrów. Najbliższa Opackiej była okrągła baszta Muzyczna o średnicy wnętrza 2,8 metra i wysokości pierwotnej co najmniej 11-13 metrów. Kolejna baszta zwana Krakowską usytuowana została po północnej stronie klasztoru. Pełniła funkcję bramy wzniesionej na planie kwadratu o boku 4,6 metra. Jej najstarsza część murów o grubości 1,2 metra wznosiła się do wysokości 14 metrów. Basztę Attykową usytuowano w północno – zachodnim narożniku obwodu, na planie zbliżonym do kwadratu (3,4 x 3,6 metra) o grubości murów około 1 metra, dochodzących do wysokości 12 metrów. Tą część wzniesiono z piaskowca, natomiast wyżej na kroksztynach pierwotnie osadzona była ceglana nadbudowa z machikułami, zapewne zbliżona do baszty Opackiej. Zachodniej części opactwa broniła baszta Rycerska. Wysunięta przed lico obwodu, założona na planie prostokąta o wymiarach 3 x 4 metry pełniła rolę drugiej bramy. Na podstawie starego drzeworytu wiadomo, iż także ona posiadała górne piętro machikułowe oparte na kroksztynach.
Stan obecny
Forma kościoła, choć w pierwotnym układzie i bryle zachowała się w bardzo dobrym stanie, to niektóre jej elementy zostały naruszone wielokrotnymi pożarami i licznymi przebudowami nowożytnymi. Dotknęły one zwłaszcza szczytów prezbiterium, transeptu i fasady zachodniej, wymienianych na barokowe, następnie klasycystyczne i ostatecznie w okresie międzywojennym zastąpione nowymi, nawiązującymi do stanu pierwotnego. Nie zachowała się również oryginalna wieża na sygnaturkę na skrzyżowaniu naw, z której pozostała tylko dolna partia. Na jej podstawie umieszczono XIX-wieczny hełm. Gzyms podokapowy i ościeża okienne kościoła zostały odtworzone w trakcie renowacji, oryginalne przetrwały we wschodniej ścianie prezbiterium, na szczycie północnego transeptu, w zachodnim przęśle nawy głównej i we wschodniej części nawy południowej. Oryginalne są również okna cylindryczne, lecz tylko zachodnia rozeta zachowała swój maswerk. Wnętrze kościoła w znacznej mierze zachowało pierwotny charakter, nieco tylko zakłócony barokowymi ołtarzami oraz rokokowymi stallami. W bliżej nieznanym okresie zastąpiono także żebrowe sklepienie prezbiterium krzyżowym.
Z zabudowań klasztornych najlepiej zachowało się skrzydło wschodnie z późnoromańskim kapitularzem, zakrystią i przylegającym do niej skarbcem oraz odcinek przyległego krużganka. Ze skrzydła południowego, zbudowanego w XVI wieku, przetrwała tylko jedna, zewnętrzna ściana i podpiwniczenia. W ruinie jest też skrzydło zachodnie z którego zachowały się jedynie podpiwniczenia. Rozpoznawczym znakiem opactwa są dziś jego XV/XVI-wieczne obwarowania, choć część górnych partii baszt została przekształcona w okresie nowożytnym (Krakowska, Attykowa, Muzyczna) lub ich pozbawiona (Rycerska).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Łużyniecka E., Kunkel R., Świechowski Z., Architektura opactw cysterskich. Małopolskie filie Morimond, Wrocław 2008.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.