Historia
Kościół św. Gotarda zbudowany został w formie rotundy w pierwszej połowie XII wieku. Sam Strzelin po raz pierwszy pojawił się w dokumentach pisanych w 1220 roku, kiedy to wspomniano komesa Radosława, natomiast w 1264 roku przekazano informację o rozdzieleniu przez biskupa Tomasza I uposażeń kościoła strzelińskiego, w związku z utworzeniem parafii w Białym Kościele. Odnotowany wówczas został „stary kościół” („ecclesia vetus”) bez podania wezwania. W 1300 roku wydany został list odpustowy na rzecz kościoła pod wezwaniem św. Gotarda, stwierdzający, iż budowla należała do ludności polskiej, lecz pozbawiona była odrębnego uposażenia. Kościół miał się wówczas znajdować w złym stanie, co zapewne było przyczyną jego pierwszej rozbudowy.
Dokument z 1316 roku wymienił w Strzelinie kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, którego prawo patronatu należeć miało od bardzo długiego czasu do miejscowych komesów, właścicieli rozległych okolicznych dóbr. Drugi dokument z tego samego roku także odnotował w Strzelinie kościół NMP. Prawdopodobnie wzmianki te odnosiły się do rotundy, która mogła mieć podwójne wezwanie NMP i św. Gotarda, zjawisko często spotykane w innych średniowiecznych świątyniach. Powiększenie wezwania kościoła mogło mieć związek z przeprowadzoną na początku XIV wieku rozbudową rotundy, powiększonej wówczas o gotycka nawę. Kolejna rozbudowa kościoła miała miejsce w XV stuleciu.
Kościół św. Gotarda począwszy od 1534 roku aż do 1945 był świątynią protestancką, z przerwą w latach 1689 – 1708, kiedy to należał do zakonu augustianów. W okresie baroku przeprowadzono jego modernizację, między innymi zakładając w wieży nowożytne sklepienie. Przed pierwszą wojną światową w kościele odbywały się msze w języku polskim, przez co nazywany on był „Polnische Kirche”. W czasie II wojny światowej zabytek został uszkodzony na skutek działań militarnych.
Architektura
Pierwotnie kościół był romańską rotundą składającą się z cylindrycznej nawy o 6 metrach wewnętrznej średnicy i wysokości około 8 metrów, oraz z półkolistej apsydy o średnicy 3,3 metra, obu wzniesionych z łamanego granitu łączonego wapienną zaprawą. Budowla ta charakteryzowała się prostą techniką i detalami architektonicznymi (ościeża okienne, portal wejściowy, brak fryzów lub lizen), ale starannie wykonanymi murami, z kamienia kładzionego w miarę regularnych warstwach. Co ciekawe grubość murów apsydy wynosząca około 1-1,1 metra, była większa niż grubość murów nawy, mającej 0,9-1 metra. Nawę rotundy oświetlały trzy symetrycznie rozstawione na wysokości 5 metrów, obustronnie rozglifione, pozbawione poszurów, półkoliście zamknięte okna, oraz jedno mniejsze, niżej przebite okienko północne. Co najmniej jedno podobne okno musiało też doświetlać apsydę. Wejście do rotundy umieszczono po stronie południowej w półkoliście zamkniętym portalu. Wewnątrz obie części budowli łączył otwór tęczowy o rozpiętości 2,5 metra. Wnętrze było ciemne i skromne, w nawie zapewne pozbawione sklepienia, a w apsydzie przypuszczalnie przykryte konchą (konieczność podparcia łęku arkady tęczy, bardzo silnie wychylonego w stronę apsydy, grube mury). Posadzka rotundy składała się z łamanego kamienia z powłoką z wapiennej zaprawy.
W początkach XIV wieku zburzono romańskie apsydialne prezbiterium, a na jego miejscu wzniesiono prostokątny, dwuprzęsłowy korpus. Jednocześnie nadbudowano dawną cylindryczną nawę rotundy i zaadaptowano ją na wieżę – dzwonnicę kościelną. Nowy korpus od zewnątrz opięto przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, oraz doświetlono ostrołucznymi i większymi już oknami. Wewnątrz część prezbiterialna nawy nie została oddzielona arkadą tęczy, a jedynie wyróżniona dwoma bocznymi, płytkimi wnękami umieszczonymi w ścianie północnej i południowej.
W XV wieku dobudowana została druga prostokątna nawa po południowej stronie budowli XIV-wiecznej, posiadająca mniej więcej tą samą długość i nieco mniejszą szerokość. Także ją wzmocniono od zewnątrz przyporami, a że pozostawiono południowo – wschodnią przyporę starszej nawy, odtąd wyróżniała się ona nietypowym ułożeniem pośrodku elewacji wschodniej. W efekcie rozbudowy powstał kościół dwunawowy z kolistą, podwyższoną o wieloboczną kondygnację wieżą od północnego – zachodu, przy czym każda z naw posiadała osobny dach dwuspadowy. Wejście do budynku wiodło od południa przez ostrołuczny portal w zachodniej części XV-wiecznej nawy. Wewnątrz południową ścianę nawy XIV-wiecznej przebito dwoma arkadami w celu połączenia z częścią późnogotycką. Kościół przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i oświetlono dużymi oknami maswerkowymi.
Stan obecny
Z pierwotnej romańskiej budowli zachował się cylindryczny korpus nawowy rotundy, w dolnej części wieży ze skromnym, uskokowym portalem o półkolistym tympanonie i wszystkimi pierwotnymi czterema oknami. Z prezbiterialnej apsydy przetrwała jedynie najniższa warstwa kamieni oraz stopa fundamentowa. Gotycka część kościoła przetrwała bez większych zniekształceń nowożytnych, nie licząc zwieńczenia wieży i barokowego sklepienia w jej wnętrzu. Wewnątrz zamurowana została gotycka wnęka w północnej ścianie nawy XIV-wiecznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewski T., Rotunda w Strzelinie [w:] Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Dodatek 8, Wrocław 1955.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.