Historia
Osada Strzelce po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1234, a następnie w 1271 roku. Przed powstaniem murowanej zabudowy zapewne funkcjonował tam gród i niewielki dwór myśliwski z którego wyruszano do porastających okoliczne tereny gęstych puszcz. Sama nazwa grodu wskazywałaby, iż był on siedzibą strzelców książęcych, strzegących bezpieczeństwa na ważnym szlaku handlowym łączącym Kraków i Wrocław. Wyrosłe na miejscu grodu miasto, dzięki dogodnemu usytuowaniu stosunkowo szybko stało się liczącym ośrodkiem. Zostało ono lokowane prawdopodobnie za rządów zmarłego w 1313 roku Bolka I opolskiego. Władca ten przyczynił się również pod koniec XIII lub na początku XIV wieku do budowy murowanego zamku. Po raz pierwszy wspomniano go w 1303 roku jako „castrum Strelecense”.
W 1323 roku, gdy syn Bolka I osiągnął pełnoletność, księstwo strzeleckie zostało wydzielone z księstwa opolskiego, a Strzelce stały się siedzibą samodzielnego władcy, Alberta strzeleckiego. Książę ten otoczył miasto murami miejskimi (po raz pierwszy odnotowanymi w 1327 roku), które połączył z zamkiem. Dbał o rozwój swej stolicy, obdarzając ją magdeburskim prawem miejskim, wzbogacił przywilejem ściągania opłat od przejeżdżających kupców oraz prowadził aktywną politykę międzynarodową. Zacieśniał stosunki z Królestwem Węgierskim, między innymi posłując z ramienia króla Ludwika do papieża w Awinionie oraz z królem Polski Władysławem Łokietkiem, z którym był skoligacony. Dzięki temu miasto i zamek oddalone były od wszelkich sporów i wojen. Po śmierci Alberta w 1370 roku, księstwo wraz z zamkiem strzeleckim przeszło na Piastów niemodlińskich, a po ich wygaśnięciu w 1382 roku na książąt opolskich.
W trakcie wojen husycki oraz najazdu z 1430 roku zamek i miasto nie ucierpiały, dzięki wstawiennictwu prohusyckiego księcia Bolka IV opolskiego. Również bez szkód obyło się w trakcie przemarszu wojsk polskich królewicza Kazimierza w kierunku Pragi. W dalszych latach XV wieku zamek został przebudowany, a po śmierci ostatniego księcia opolskiego Jana Dobrego w 1532 roku stał się własnością króla czeskiego Ferdynanda Habsburga. Dwa lata później został przez niego oddany w zastaw Jerzemu Hohenzollern-Ansbach. Z tej okazji spisano urbarz, według którego zamek był wówczas w złym stanie technicznym i wymagał pilnego remontu.
W 1562 roku Strzelce znalazły się w dzierżawie Redernów. Georg von Redern rozpoczął długi remont i renesansową przebudowę zamku, ciągnącą się prawie do końca XVI stulecia. Po Georgu Strzelce również jako zastaw dzierżył Jerzy II von Redern, który w 1615 roku wykupił miejscowe dobra na własność. W drugiej ćwierci XVII wieku zamek i miasto na drodze koligacji małżeńskich przeszły na ród Collonów. Następne pokolenia tej rodziny użytkowały i przekształcały zamek w pałacową rezydencję aż do 1807 roku. W XIX wieku posiadały ją kolejne wielkie rody śląskie, dostosowujące zabudowania do swych upodobań. Ostatnia duża przebudowa dawnego zamku miała miejsce przed połową tamtego stulecia. Podczas drugiej wojny światowej został on spalony, a następnie pozostawiony w ruinie.
Architektura
Zamek znajdował się w południowej części miasta, w pobliżu strzeleckich murów obronnych, połączonych z zamkiem od wschodu i zachodu. Od południa ochronę zamku i miasta zapewniały podmokłe i bagienne tereny, naznaczone licznymi strumieniami. Miasto lokacyjne w planie osiągnęło kształt zbliżony do owalnego, ze zwężeniem w części północnej obejmującym kościół parafialny. Główne szlaki wiodły do Strzelec od wschodu i zachodu, traktem łączącym Wrocław z Krakowem. Na północ od miasta rozciągały się rozległe kompleksy leśne.
Głównym i najstarszym elementem zamku, pochodzącym z drugiej połowy XIII wieku, była czworoboczna wieża, zbudowana z łupanych i spajanych zaprawą piaskowo – wapienną kawałków płaskiego wapienia. Była to budowla mieszkalna o wymiarach w planie 13,9 x 16,1 metrów. Grubość jej ścian nie była zbyt duża, gdyż wahała się między 1,7 a 1,8 metra, natomiast wysokość szacowana na bazie porównań do innych budowli tego typu, wynosić mogła około 17 metrów. Wieża przykryta była prawdopodobnie czterospadowym dachem z kalenicą. Wnętrze było dwuprzestrzenne, podzielone symetrycznie ścianą działową biegnącą poprzecznie do dłuższej osi budowli. Kondygnacje rozdzielały drewniane stropy, a najniższy poziom doświetlały szczelinowe otwory o szerokości 9 cm i wysokości niecałego metra, osadzone w szeroko rozglifionych do wnętrza ościeżach. Komunikację pionową prawdopodobnie zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w grubości muru (wspominana w urbarzu z 1534 roku).
Wieża stykała się dwoma południowymi narożnikami z murem obronnym, który prawdopodobnie nie był murem miejskim, a murem wyznaczającym niewielki dziedziniec książęcej posiadłości. Od strony południowej zamek osłonięty był ziemnym wałem o szerokości 7 metrów, otaczającym zresztą całe miasto na odcinku od bramy Krakowskiej do bramy Opolskiej. Po zewnętrznej i wewnętrznej stronie wału przebiegały dwie linie rowów, pomimo iż tereny te były bagniste i trudno dostępne. Ich szerokość była nie mniejsza niż 10-11 metrów, głębokość natomiast wynosiła od korony wału około 2,7 metra. Obwarowania ziemne były pozostałościami starszego grodu, być może związanego jeszcze z ludnością kultury łużyckiej.
Mur miejski o długości około 900 metrów, obejmował powierzchnię 5,7 ha. Wzniesiono go z lokalnego, płasko łamanego kamienia wapiennego. Rdzeń wykonywano z okruchów skalnych, przelanych obficie zaprawą wapienno – piaskową. Grubość muru wynosiła od 0,9 do 1,3 metra, zaś wysokość ponad 6 metrów. Obrona aktywna zapewniona była przez ganki umieszczone w koronie, uzupełnione przez co najmniej jedną basztę otwartą w południowej i zamkniętą w północno – wschodniej części miasta, w rejonie kościoła św. Mikołaja. Baszta zamknięta sięgała co najmniej 9 metrów wysokości ponad poziom gruntu. Obok funkcji militarnych była być może również dominantą w północnej części Strzelec, stanowiącą przeciwwagę wizualną i symboliczną dla zamku. Ponadto kurtyny mogły być wzmacniane znanymi z XVI-wiecznej weduty bartyzanami. Mur obronny poprzedzony był fosą, która w części północno – wschodniej i wschodniej zasilana była wodą z pobliskiego strumienia. Do miasta prowadziły dwie bramy, obie w formie niewielkich budynków wzniesionych na planie kwadratu.
Około pierwszej ćwierci XIV wieku, w celu umożliwienia rozbudowy zamku w stronę południową, na odcinku około 35 metrów zasypano fosę wewnętrzną aż do środkowego wału ziemnego. Na miejscu tym wzniesiono drugą czworoboczną wieżę, dostawioną do północnego lica muru obronnego, w odległości około 4 metrów od starszej wieży. Plan nowej wieży miał kształt trapezu o wymiarach 9,6 x 13,5 metra. Jej najniższa kondygnacja zajmowana była przez pojedynczą, sklepioną komorę, zwieńczoną lekko ostrołukową kolebką podtrzymywaną przez środkowy, masywny filar. Do pomieszczenia prowadził załamany korytarz z ostrołukowym otworem wejściowym, umieszczony częściowo w grubości starszego muru kurtynowego.
Po rozbudowie południowa krawędź zamku wyznaczona została murem poprowadzonym 10,5 metra na południe od obu wież. Na przedłużeniu ściany wschodniej starszej wieży aż do południowego muru, wzniesiona została czteroarkadowa ściana nowego skrzydła wschodniego, z arkadami o rozpiętości od 3 do 3,5 metra. Wraz z kurtyną południową i skrzydłem zachodnim zamknęła ona dziedziniec, w narożu którego znajdowała się studnia. Jego powierzchnia została wybrukowana granitowymi otoczakami rzecznymi.
Stan obecny
Średniowieczny zamek nie przetrwał do naszych czasów. Relikty wieży mieszkalno – obronnej znajdują się w zachowanym do dziś budynku bramnym, włącznie z oryginalnym otworem strzeleckim w ścianie północnej traktu wschodniego. Podobnie w nowożytnych zabudowaniach odnaleźć można najniższą kondygnację wieży XIV-wiecznej oraz niektóre partie jej wyższych kondygnacji. Zachowało się także jej ostrołukowo sklepione wejście. Nowożytny pałac, pomimo zapowiedzi restauracji, znajduje się od czasu wojny w stanie ruiny. Do dnia dzisiejszego przetrwały natomiast cztery fragmenty murów miejskich po stronie wschodniej i zachodniej dawnego obwodu. Przy kościele św. Wawrzyńca widoczna jest baszta obronna przebudowana na wolnostojącą dzwonnicę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gaworski M., Zamek i park w Strzelcach Opolskich, Opole 2004.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Romanow J., Wyniki badań sondażowych w zespole zamkowo – pałacowym w Strzelcach Opolskich [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2005-2006, Katowice 2007.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.