Historia
Kościół powstał najprawdopodobniej na przełomie XII i XIII wieku bądź trochę później. Jego fundację prawdopodobnie można łączyć z aktywnością wywodzącego się z Sandomierszczyzny wielmoży Mściwoja, będącego dwukrotnie wojewodą łęczyckim. Należał on do ówczesnej elity możnowładczej, a zmarł w 1250 roku.
Po raz pierwszy kościół odnotowany został w źródłach pisanych w 1442 roku. Niedługo później, w 1458 roku, został przebudowany w stylistyce gotyckiej przez miejscowego dziedzica Strońskiego herbu Doliwa. Być może kolejne, późnogotyckie lub renesansowe modyfikacje wprowadzano w XVI wieku, o czym świadczyłyby podpisy na murach z datami, z których najstarsza odnotowała rok 1562.
W 1600 roku do kościoła dobudowano drewnianą kaplicę. W 1726 roku kasztelan spicymierski Kazimierz Walewski powiększył kościół dobudowując nawę, murowaną zakrystię, kaplicę i kruchtę. Niestety wówczas rozebrana została ściana zachodnia kościoła wraz z emporą i wieżami. Ostatnie przekształcenia kościół przeszedł na początku XX wieku, kiedy to rozebrano ryglową kruchtę południową budując na jej miejscu nową, większą oraz zbudowano wieżę i kaplicę północną.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły murowanej w układzie wendyjskim, z licem zewnętrznym opracowanym z cegły ceramicznej. Pierwotnie była to niemal kwadratowa budowla jednonawowa z niewielkim prezbiterium o wymiarach 1,8 x 4,8 metra, zamkniętym na wschodzie półkolistą apsydą o promieniu 2,2 metra, ozdobioną fryzem z przenikających się arkadek. Stronę zachodnią wieńczyły najprawdopodobniej dwie wieże, ewentualnie jedna wieża ponad poszerzonym masywem zachodnim.
Wejście do kościoła znajdowało się w południowej ścianie nawy, do której prowadził portal z rzeźbionym tympanonem. Przedstawiał on skrzydlatego smoka w obramowaniu plecionkowego ornamentu, prawdopodobnie pożerającego ptaka. Jego ogon zakończono drugą, mniejszą głową. Zdobienie miało prawdopodobnie pochodzenie tyrolskie lub skandynawskie. Doświetlenie wnętrza nawy ograniczone było do sześciu niewielkich otworów okiennych, po trzy w ścianach południowej i północnej. W apsydzie, na jej osi, znajdowało się jedno okno.
Wewnątrz kościół po stronie zachodniej posiadał emporę, skomunikowaną z nawą przez klatką schodową, której reliktem jest zachowana wnęka w zachodniej części ściany północnej nawy. Prawdopodobnie empora podparta była na dwóch filarach. Wewnętrzne lico ścian romańskich nie było tynkowane. Stwierdzono natomiast w prezbiterium obecność średniowiecznych polichromii, położonych bezpośrednio na powierzchnię nieotynkowanego muru. Kościół kryty był zapewne otwartą więźbą dachową ponad nawą. Prezbiterium przesklepiono ceglaną kolebką, a od strony nawy zamknięto półkolistą arkadą łuku tęczowego. Filary łuku oraz apsydy były proste, nieprofilowane.
Stan obecny
Zachowany do dziś kościół został znacznie przekształcony w okresie nowożytnym. Utracił cały romański masyw zachodni, przekształcono większość okien nawy i prezbiterium (w korpusie zachowały się dwa skrajne południowe, lecz posiadają opaski z tynku, które zakryły pierwotne wykończenie otworów, w ścianie północnej nawy, około 1 metra pod obecnym stropem widoczne są trzy zamurowane okna), nie zachowała się także wewnątrz empora i część portalu wejściowego, choć do dziś widoczny jest na swoim miejscu unikatowy w skali Polski tympanon z przedstawieniem smoka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Filipowicz P., Kajzer L., Lechowicz Z., Późnoromański, ceglany kościół w Strońsku nad Wartą w świetle najnowszych badań [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.