Historia
Wieża powstała najwcześniej u schyłku XII wieku i funkcjonowała prawdopodobnie do schyłku XIII wieku, choć jej wtórne wykorzystywanie mogło trwać dłużej. Z pewnością była budowlą wielofazową, gdyż pozostałości pierwotnej wieży po pewnym czasie wykorzystano, nadbudowując jej mury przy użyciu takiego samego budulca, ale z kamienia o nieco mniejszych wymiarach, zasypano też wówczas najniższą, podsklepioną kondygnację.
Fundatorem wieży mógł być książę halicko-wołyński Daniel, o którym latopisy ruskie informują, iż osiadłszy w Chełmie zbudował niedaleko niego wieżę oraz kamienny stołp. Oprócz militarnego, obronnego charakteru budowli, nowsze badania podkreślają także sakralny charakter zabytku. Mogła to być wieża klasztorna i gródek, gdzie przebywała wielka księżna, żona Romana Halickiego, która po śmierci męża w bitwie pod Zawichostem w 1205 roku osiadła około 1220 roku w niezidentyfikowanym miejscu, prawdopodobnie położonym w pobliżu Chełma. Przyjmuje się, że mogła ona pochodzić z Bizancjum, gdzie podobne wieże były wznoszone jako prywatne kaplice dla członków elit arystokratycznych.
Wyniki badań sugerują, iż w latach 80-tych XIII wieku obiekt uległ wtórnej militaryzacji. Powstał wówczas niewielki kompleks warowny złożony z wieży, umocnień palisadowych i wykopanej fosy. Kompleks ten uległ gwałtownemu zniszczeniu na przełomie XIII i XIV wieku lub najpóźniej około połowy XIV wieku. Zniszczenie było skutkiem pożaru, bardzo prawdopodobne, iż powiązanego z najazdem. Gródka nie odbudowano już, a wieża zaczęła stopniowo popadać w ruinę.
Architektura
Wieżę wzniesiono na wschód od rzeki Garki, u wylotu małej doliny zakończonej niszą o stromych krawędziach. Jej mury o wysokości dochodzącej do około 19-20 metrów zbudowano z łamanego, miejscowego zlepieńca, łączonego zaprawą wapienno – piaskową. Grubość murów wieży wyniosła od 1,2 do 2 metrów, przy czym od strony zachodniej budowlę wzmocniono odsadzką o szerokości 0,3-0,6 metra. Wieża otrzymała w planie kształt prostokąta o wymiarach 5,7 x 6,3 metra, natomiast wnętrza czterech kondygnacji uformowano w koliste pomieszczenia o średnicy od 3 do 3,6 metrów. Najwyższa kondygnacja została założona jeszcze bardziej nietypowo, na planie ośmioboku. Na elewacjach zewnętrznych wieży pozostawiono otwory maczulcowe i gniazda po belkach podtrzymujących drewnianą galerię oraz przepruto otwory szczelinowe i duże okna na najwyższej kondygnacji.
Wnętrze wieży podzielono drewnianymi stropami na pięć kondygnacji. Najniższa miała pełnić funkcję magazynu, skarbca bądź lochu, druga była pomieszczeniem gospodarczym, być może kuchnią, trzecia alkową-sypialnią, czwarta zaś pomieszczeniem reprezentacyjno – mieszkalnym. Najwyższą kondygnację najpewniej zajmowała kaplica na rzucie ośmioboku z niszą o formie apsydy we ścianie wschodniej i licznymi mniejszymi wnękami ściennymi. Wystrój tej kondygnacji był bogatszy od innych: ściany były wyłożone cegłami, a podłogi szkliwionymi płytkami.
Obok wieży, po stronie południowo – zachodniej znajdowała się prostokątna, kamienna platforma o wymiarach 12,5 metra na 15,4 metra i o wysokości około 2,5 metra, będąca pierwotnie formą gródka. Wejście na dziedziniec znajdowało się od strony południowej, przy czym całe założenie z trzech stron otaczał zbiornik wodny zasilany lokalnymi źródłami. Na fragmencie lądu u stóp obwarowań, a tuż przy lustrze wody utworzono drewniane pomosty, o których istnieniu świadczą odnalezione pozostałości po drewnianych słupach i utwardzane powierzchnie. Umożliwiały one mieszkańcom najpewniej bezpośredni pobór wody. Z czwartej, wschodniej strony gródek i wieżę zabezpieczono fosą o kilkumetrowej szerokości i krawędziach umocnionych palami. Pełniła ona funkcję obronną i zarazem odprowadzała wody spływające doliną ze stoku pagóra.
Na drugim etapie funkcjonowania gródka, prawdopodobnie po 1284 roku (data uzyskana badaniami dendrochronologicznymi), dokonano jego przebudowy, wznosząc drewniano – ziemny wał zwieńczony konstrukcją palisadową. Koronę wału utworzyły drewniane umocnienia w formie wzmocnionego ogrodzenia o szerokości około 1 metra. Podstawę stanowiły słupy rozstawione względem siebie w odległości 0,3-0,4 metra, a przestrzeń pomiędzy nimi wypełniona była ziemią z kamieniami oraz iłem wapiennym dodatkowo zabezpieczającym pale. Lico konstrukcji od strony zewnętrznej było również chronione warstwą gliny z kamieniami. Na dziedzińcu gródka mieścił się wówczas drewniany budynek o długości około 3,8-4 metrów, ponadto w różnych innych częściach natrafiono na pozostałości drewna. W rejonie wschodnim, pomiędzy umocnieniami obronnymi, a budynkiem znajdował się ciąg komunikacyjny o szerokości około 2-2,2 metra. Stanowił on łącznik pomiędzy wejściem na dziedziniec a wieżą oraz odgradzał część obronną dziedzińca od gospodarczej.
Stan obecny
Wieża dotrwała do naszych czasów w dość dobrym stanie. Obecnie uważana jest za najstarszy zabytek architektury romańskiej we wschodniej Polsce, a przez swoje nawiązania do kultury bizantyjskiej za budowlę wręcz unikatową i nie mającą analogi na terenie Polski. Wieża uniknęła większych przekształceń w okresie nowożytnym, jedynie obecna forma pomieszczenia na ostatnim piętrze może być rezultatem prac renowacyjnych prowadzonych pod koniec XIX stulecia. Nie można wykluczyć, że rekonstrukcja powiela pierwotną formę pomieszczenia, choć w wyniku wykorzystania do napraw starej cegły różnego pochodzenia, ciężko rozgraniczyć partie pierwotne i wtórne. Na terenie gródka przy wieży wciąż widoczne są nieliczne kamienie, którymi wybrukowany był dziedziniec.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buko A., Średniowieczne kamienne wieże ziemi chełmskiej, „Przegląd Archeologiczny”, vol. 62, 2014.
Dzieńkowski T., Pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zespół architektoniczny w Stołpiu [w:] Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, red. E.Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2015.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.