Historia
Wieża powstała najwcześniej u schyłku XII wieku i funkcjonowała prawdopodobnie do końca XIII wieku, choć jej wtórne wykorzystywanie mogło trwać dłużej. Z pewnością była elementem większego założenia i budowlą wielofazową, gdyż jej pozostałości po pewnym czasie wykorzystano, nadbudowując mury przy użyciu takiego samego budulca, ale z kamienia o nieco mniejszych wymiarach. Zasypano też wówczas najniższą, podsklepioną kondygnację wieży.
Fundatorem wieży mógł być książę halicko-wołyński Daniel, o którym latopisy ruskie przekazały informację, że osiadłszy w Chełmie, zbudował w pobliżu wieżę oraz kamienny stołp. Oprócz militarnego, charakteru, Stołpie mogło mieć również sakralny charakter. Wieża mogła być częścią klasztornego gródka, gdzie przebywała wielka księżna Anna Eufrozyna, żona Romana Halickiego, która po śmierci męża w bitwie pod Zawichostem, osiadła około 1220 roku w niezidentyfikowanym miejscu, prawdopodobnie położonym w pobliżu Chełma. Księżna mogła pochodzić z Bizancjum, gdzie podobne wieże były wznoszone jako prywatne kaplice dla członków arystokracji.
Wyniki badań wskazywałyby, iż w latach 80-tych XIII wieku obiekt uległ wtórnej militaryzacji. Powstał wówczas niewielki kompleks warowny złożony z wieży, umocnień palisadowych i wykopanej wówczas fosy. Kompleks ten uległ gwałtownemu zniszczeniu na przełomie XIII i XIV wieku lub najpóźniej około połowy XIV wieku. Zniszczenie było skutkiem pożaru, bardzo prawdopodobne, iż powiązanego z najazdem. Gródka nie odbudowano już, a wieża zaczęła stopniowo popadać w ruinę.
Architektura
Wieżę wzniesiono na wschód od rzeki Garki, u wylotu małej doliny zakończonej niszą o stromych krawędziach. Jej mury o wysokości dochodzącej do około 19-20 metrów zbudowano z łamanego, miejscowego zlepieńca, łączonego zaprawą wapienno – piaskową. Grubość murów wieży wyniosła od 1,2 do 2 metrów, przy czym od strony zachodniej budowlę wzmocniono odsadzką o szerokości 0,3-0,6 metra. Wieża otrzymała w planie kształt prostokąta o wymiarach 5,7 x 6,3 metra, natomiast wnętrza czterech kondygnacji uformowano w koliste pomieszczenia o średnicy od 3 do 3,6 metrów. Najwyższa kondygnacja została założona jeszcze bardziej nietypowo, na planie ośmioboku. Na elewacjach zewnętrznych wieży pozostawiono otwory maczulcowe z wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowań i gniazda po belkach podtrzymujących drewnianą galerię. Ponadto przepruto szczelinowe otwory doświetlające i duże okna na najwyższej kondygnacji.
Wnętrze wieży podzielono drewnianymi stropami na pięć kondygnacji. Najniższa miała pełnić funkcję magazynu, skarbca bądź lochu, druga była pomieszczeniem gospodarczym, być może kuchnią, trzecia alkową-sypialnią, czwarta zaś pomieszczeniem reprezentacyjno – mieszkalnym. Najwyższą kondygnację najpewniej zajmowała kaplica na rzucie ośmioboku z niszą o formie apsydy we ścianie wschodniej i licznymi mniejszymi wnękami ściennymi. Wystrój tej kondygnacji był bogatszy od innych: ściany były wyłożone cegłami, a podłogi szkliwionymi płytkami.
Obok wieży, po stronie południowo – zachodniej znajdowała się prostokątna, kamienna platforma o wymiarach 12,5 metra na 15,4 metra i o wysokości około 2,5 metra, będąca pierwotnie formą gródka. Wejście na dziedziniec znajdowało się od strony południowej, przy czym całe założenie z trzech stron otaczał zbiornik wodny zasilany lokalnymi źródłami. Na fragmencie lądu u stóp obwarowań, a tuż przy lustrze wody utworzono drewniane pomosty, o których istnieniu świadczą odnalezione pozostałości po drewnianych słupach i utwardzane powierzchnie. Umożliwiały one mieszkańcom najpewniej bezpośredni pobór wody. Z czwartej, wschodniej strony gródek i wieżę zabezpieczono fosą o kilkumetrowej szerokości i krawędziach umocnionych palami. Pełniła ona funkcję obronną i zarazem odprowadzała wody spływające doliną ze stoku pagóra.
Na drugim etapie funkcjonowania gródka, prawdopodobnie po 1284 roku (data uzyskana badaniami dendrochronologicznymi), dokonano jego przebudowy, wznosząc drewniano – ziemny wał zwieńczony konstrukcją palisadową. Koronę wału utworzyły drewniane umocnienia w formie wzmocnionego ogrodzenia o szerokości około 1 metra. Podstawę stanowiły słupy rozstawione względem siebie w odległości 0,3-0,4 metra, a przestrzeń pomiędzy nimi wypełniona była ziemią z kamieniami oraz iłem wapiennym dodatkowo zabezpieczającym pale. Lico konstrukcji od strony zewnętrznej było również chronione warstwą gliny z kamieniami. Na dziedzińcu gródka mieścił się wówczas drewniany budynek o długości około 3,8-4 metrów, ponadto w różnych innych częściach natrafiono na pozostałości drewna. W rejonie wschodnim, pomiędzy umocnieniami obronnymi, a budynkiem znajdował się ciąg komunikacyjny o szerokości około 2-2,2 metra. Stanowił on łącznik pomiędzy wejściem na dziedziniec a wieżą oraz odgradzał część obronną dziedzińca od gospodarczej.
Stan obecny
Wieża dotrwała do naszych czasów w dość dobrym stanie. Obecnie uważana jest za najstarszy zabytek architektury romańskiej we wschodniej Polsce, a przez swoje nawiązania do kultury bizantyjskiej za budowlę wręcz unikatową i nie mającą analogi na terenie Polski. Wieża uniknęła większych przekształceń w okresie nowożytnym, jedynie obecna forma pomieszczenia na ostatnim piętrze może być rezultatem prac renowacyjnych prowadzonych pod koniec XIX stulecia. Nie można wykluczyć, że rekonstrukcja powiela pierwotną formę pomieszczenia, choć w wyniku wykorzystania do napraw starej cegły różnego pochodzenia, ciężko rozgraniczyć partie pierwotne i wtórne. Na terenie gródka przy wieży wciąż widoczne są nieliczne kamienie, którymi wybrukowany był dziedziniec.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buko A., Średniowieczne kamienne wieże ziemi chełmskiej, „Przegląd Archeologiczny”, vol. 62/2014.
Dzieńkowski T., Pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zespół architektoniczny w Stołpiu [w:] Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, red. E.Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2015.
Kutyłowska I., Zapomniany, wczesnośredniowieczny klasztor w Stołpiu na Lubelszczyźnie, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 32/2011.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.