Historia
Klasztor klarysek w Starym Sączu ufundowała księżna Kinga, węgierska królewna z dynastii Arpadów, księżna krakowska i sandomierska, córka króla Węgier Beli IV oraz żona polskiego władcy Bolesława V Wstydliwego. W 1257 roku otrzymała ona od męża kasztelanię sądecką, która później stała się specyficznym dominium klasztornym. Według tradycji Kinga oraz jej siostra Jolenta postanowiły wstąpić do zakonu św. Klary tuż po śmierci Bolesława Wstydliwego w 1279 roku, obwieszczając swój zamiar podczas pogrzebu księcia. Formalna fundacja klasztoru w Sączu miała miejsce w 1280 roku, a pięć lat później arcybiskup Jakub Świnka ustanowił odpust za odwiedzenie kościoła Karysek oraz wsparcie datkami trwającej budowy nowej świątyni. Wiadomo też, że sądecki kościół został konsekrowany w 1332 roku przez biskupa Jana Grota.
Pierwsze budynki klasztorne i kościół były zapewne drewniane. Nie ma pewności kiedy rozpoczęto budowę murowanej świątyni. Być może prace nad nim trwały od około 1285 do 1332 roku, a więc częściowo jeszcze za życia Kingi, a przed ostatecznym objęciem władzy w Małopolsce przez Władysław Łokietka. Możliwe jednak, iż kościół zaczęto budować bezpośrednio przed 1332 rokiem, gdyż wcześniej pracom nie sprzyjały ani przeszkody czynione klasztorowi przez Leszka Czarnego, ani późniejsza wojna o sukcesję w Małopolsce, rychła śmierć fundatorki w 1292 roku oraz rozważane plany przeniesienia konwentu do ufundowanego wówczas Nowego Sącza. Na powstanie kościoła klasztornego wyłącznie w XIV wieku wskazywałby też cały użyty w nim detal architektoniczny.
Klasztor sądeckich klarysek otrzymał bardzo bogate uposażenie, składające się z założonego przez Kingę miasta Sącz („civitatem Sandecz”) oraz 28 wsi, z których siedem (Podolin, Łęcko, Bieczyce, Ołbina, Podegrodzie, Moszczenica i Gołkowice) było starymi osadami znanymi z wcześniejszych dokumentów, a pozostałe nowymi ośrodkami, prawdopodobnie założonymi w XIII wieku. Otrzymane dobra należały do największych ze wszystkich polskich klasztorów klarysek, takich jak konwenty w Gnieźnie, Strzelnie, Wrocławiu, Zawichoście, czy Głogowie.
Początkowo klasztor nie był obwarowany, na co wskazywałaby ucieczka zakonnic przed Mongołami w 1287 roku do zamku w Pieninach. Prawdopodobnie już w XV wieku klasztor posiadał własny obwód murów obronnych, podwyższonych i przystosowanych do broni prochowej na przełomie XVI i XVII wieku z inicjatywy kardynała Jerzego Radziwiłła. W okresie tym duże zmiany architektoniczne spowodowane zostały odbudową, prowadzoną po pożarze klauzury z końca XVI wieku. Znaczące prace budowlane wykonywano w latach 1601 – 1605, kiedy to na polecenie kardynała Jerzego Radziwiłła i biskupa Bernarda Maciejowskiego powstała nowa zabudowa klasztoru, a obwarowania zostały wzmocnione i nadbudowane. Zniszczenia wywołane pożarem jaki miał miejsce w 1764 roku dały początek kolejnym nowożytnym remontom i zmianom.
Architektura
Klasztor klarysek założono w południowo – wschodniej części osady, w widłach utworzonych przez rzeki Poprad i Dunajec, w miejscu zabezpieczonym od wschodu dość stromymi stokami wzniesienia, górującymi nad doliną zalewową Popradu. Po zachodniej stronie klasztoru przebiegał przez miasto na linii północ – południe trakt wiodący z Krakowa na Węgry, za nim zaś, w sporym już oddaleniu od konwentu, u podnóża wysokiego wzgórza przepływał strumień. Niewielki ciek wodny miał też przepływać przez teren samego klasztoru, prawdopodobnie o formie sztucznie przekopanego kanału poprowadzonego od strumienia. W jego pobliżu, w południowej części założenia, znajdować się miała co najmniej jednak studnia.
Główną i najstarszą murowaną budowlą klasztoru był wzniesiony z piaskowca gotycki kościół Trójcy Świętej. Powstał on jako świątynia składająca się z pięcioprzęsłowego korpusu, we wschodniej części mieszczącego jednoprzestrzenną nawę, a w zachodniej kapitularz, oraz z węższego, krótkiego prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Do kościoła przystawiona została od strony południowej XIV-wieczna kaplica św. Kingi, zwana pierwotnie kaplicą Mariacką. Prawdopodobnie wzniesiono ją z myślą o kulcie fundatorki, o czym świadczyłoby umieszczenie jej po stronie klauzury, ale z zapewnieniem także komunikacji z nawą, tak że jej wnętrze dostępne było zarówno dla sióstr, jak i świeckich. Z kwestią tą wiązało się być może również niewielkie pomieszczenie przyległe do kaplicy od zachodu, tzw. konfesjonał, który wedle klasztornej tradycji powstał w miejscu starszej celi Kingi.
Elewacje prezbiterium oraz ścianę zachodnią i częściowo północną korpusu kościoła opięto od strony zewnętrznej przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie i stosunkowo wąskie, ostrołucznie zamknięte okna, wypełnione maswerkami operującymi motywami liści wpisanych w ostrołuki, koła i sferyczne figury. Tworzący je artysta szczególnie upodobał sobie motyw dwudzielny, zwieńczony trójkątem sferycznym z wpisanymi wewnątrz zaostrzonymi trójliśćmi (być może maswerki te wzorowane były na zastosowanych w katedrze krakowskiej).
Wnętrze prezbiterium kościoła pokryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym ponad zachodnim, prostokątnym przęsłem oraz sklepieniem sześciodzielnym nad zamknięciem wschodnim. Żebra otrzymały w przekroju profil gruszkowy, a osadzono je na wspornikach o formie odwróconych ostrosłupów w których bokach wydrążono arkadki z maswerkowymi zwieńczeniami (ponownie podobnymi do konsol z katedry krakowskiej). Sklepieniem krzyżowo – żebrowym zwieńczono także nawę, choć pierwotnie przykryta była ona drewnianym stropem. Środkowe przęsło korpusu w dolnej kondygnacji otwarto do wschodniej części korpusu dwoma szerokimi, ostrołucznymi arkadami, opartymi na profilowanym czworobocznym filarze. Dalej po stronie zachodniej, oddzielonej ścianą, usytuowano dwa zachodnie przęsła dolnej kondygnacji stanowiące pomieszczenie kapitularza o wymiarach 10,2 x 9,3 metra. Został on przykryty sklepieniem żebrowym złożonym z czterech przęseł czterodzielnych rozpiętych wokół centralnego, ośmiobocznego filara posadowionego na charakterystycznym trapezoidalnym cokole. Żebra w tej części kościoła były znacznie masywniejsze niż w prezbiterium, o prostych profilach utworzonych przez sfazowane krawędzie. U góry znajdowała się empora dla zakonnic, otwarta do wschodniej części nawy szerokim oknem wypełnionym wyrafinowanym maswerkiem. Dużym przeźroczem na nawę otwarta została także kaplica Mariacka.
Detal architektoniczny zastosowany w zachodniej części kościoła klasztornego klarysek, w postaci masywnych żeber sklepiennych o sfazowanych krawędziach, wtapiających się w ściany i przechodzących w miniaturowe lejkowate wsporniki, jak również ciężkie proporcje filarów, wyraźnie kontrastowały z obłościami gruszkowych profili żeber i kunsztownymi maswerkowymi wspornikami w prezbiterium. Takie wyraźne skontrastowanie różnych części kościoła mieściło się w specyfice architektury mendykanckiej dominikanów i franciszkanów. Masywność filarów i żeber w dużej mierze wynikała też z ich funkcji, podtrzymywały one bowiem emporę.
Ściany prezbiterium pokryto wewnątrz zespołem rytów przedstawiających motywy ornamentalne, geometryczne, postacie ludzkie i fantastyczne (chimerę o ukoronowanej kobiecej głowie), zwieńczone piórami i rogami hełmy garnczkowe oraz symbole i elementy trudne do rozpoznania. Powstały one niewątpliwe w średniowieczu, ale precyzyjne datowanie zostało utrudnione przez ich niski poziom artystyczny, zdradzający nieprofesjonalną rękę.
Zabudowania żeńskiej klauzury, być może w średniowieczu w części konstrukcji drewnianej, usytuowano po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z nim otoczyły czworoboczny wirydarz. Mieścić się tam musiał znany ze źródeł pisanych refektarz, wykorzystywany nie tylko do codziennych posiłków, ale i z powodu małej przestrzeni kapitularza do organizowania ważniejszych wydarzeń lub spotkań. W XVI wieku miał się on znajdować na krańcu zachodniego skrzydła, które łączyło się z kościołem na wysokości kapitularza. Po południowej stronie klauzury znajdowały się dodatkowe zabudowania gospodarcze, a całość u schyłku średniowiecza otoczona była obwarowaniami z główną bramą zlokalizowaną od zachodu, czyli od strony miasta. Południowego, narożnego odcinka obwodu broniła dostawiona później, wysunięta w całości przed lico muru cylindryczna, czterokondygnacyjna baszta, przepruta licznymi kluczowymi otworami strzeleckimi i czworobocznymi szczelinami na najwyższej kondygnacji.
Stan obecny
Klasztor klarysek na czele z XIV-wiecznym kościołem stanowią ważny dla dziejów Małopolski zabytek, zachowany w dobrym stanie pomimo późniejszych nowożytnych przekształceń. We wnętrzu świątyni przetrwały elementy kamieniarki gotyckiej, bogate maswerki okienne w prezbiterium i nawie, wsporniki, sklepienia oraz trzy portale ostrołukowe. Pomieszczenia klasztorne składające się z czterech skrzydeł z krużgankami wokół wirydarza, od strony zewnętrznej zatraciły swój pierwotny wygląd po barokowej przebudowie. W dobrym stanie widoczne są natomiast fortyfikacje obronne wokół południowej części klasztoru.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Pajor P., Kilka uwag o okolicznościach budowy i formie architektonicznej kościoła klarysek w Starym Sączu, “Modus. Prace z Historii Sztuki XVIII”, Kraków 2018.
Przybyłowicz O.M., The architecture of the church and cloister of nuns of the Order of St. Clare in Stary Sącz in the light of written sources and literature of the subject, „Architectus”, 2(24), 2008.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.