Historia
Najstarsze założenie mieszkalno – obronne powstało na terenie Rypina około połowy XI wieku, prawdopodobnie z inicjatywy władcy, Kazimierza Odnowiciela lub Bolesława Śmiałego, niewykluczone, że w celu umacniania północno-mazowieckiej rubieży. Fundatorem mógł być także królewski urzędnik Miecław (Masław), który po uciecze z kraju Kazimierza Odnowiciela, wykorzystując chaos w kraju, objął władzę na Mazowszu ogłaszając się księciem. Rypin po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych pod datą 1065 roku w dokumencie opactwa mogileńskiego, będącego jednak średniowiecznym falsyfikatem, sporządzonym przez benedyktynów z rożnych źródeł z XI-XIII wieku. Według nich klasztor otrzymał wówczas dziewiątą część dochodów książęcych z 19 grodów na Mazowszu, w tym także z Rypina.
Prawdopodobnie już w XI wieku Rypin był ośrodkiem okręgu grodowego z komesem sprawującym z ramienia księcia lub króla władzę administracyjną, sądowniczą i wojskową. W końcu XII i w pierwszej połowie XIII wieku okręgi grodowe zostały w Polsce zastąpione kasztelaniami, na których czele stali kasztelanowie mianowani przez księcia, którzy oprócz powyższych funkcji ściągali także daniny od podległej ludności. Nie ma pewności czy w Rypinie utworzono wówczas kasztelanię, gdyż gród mógł na przełomie XII i XIII wieku zostać zniszczony na skutek najazdów Prusów, a ludność wysiedlona. Przypuszczalnie kasztelanię rypińską przyłączono wówczas do dobrzyńskiej, odnotowanej źródłowo w 1236 roku.
Odbudowa i ponowne zasiedlenie grodu nastąpiło około połowy XIII wieku, najpewniej z inicjatywy księcia Kazimierza I kujawskiego, który od 1248 roku wszedł w posiadanie ziemi dobrzyńskiej. Rypin ponownie odgrywał wówczas dużą rolę gospodarczą, mieściła się w nim bowiem komora celna, poświadczona źródłowo w 1252 roku. Odnowienie kasztelanii rypińskiej nastąpiło prawdopodobnie przed 1297 rokiem. Pierwszym kasztelanem został wówczas Włost („comitibus Wlostone castellano de Ripin”), wymieniony w dokumencie z 1297 roku wystawionym przez księcia dobrzyńskiego Siemowita dla łowczego dobrzyńskiego Niemsty z Chojna. W dokumencie z 1300 roku pojawił się jego następca, Bogusław, który wystąpił jako świadek w akcie nadania księcia Siemowita dla kościoła płockiego. Następnie Rypin odnotowano w 1313 roku, gdy pojawiła się informacja, że wsie Strzygi, Sumin, Sadłowo i Stępowo leżą w ziemi dobrzyńskiej i kasztelanii rypińskiej.
W drugiej połowie XIII wieku rozpoczęły się krzyżackie najazdy na gród rypiński. Na procesie z 1263 roku książę Kazimierz kujawski oskarżał zakon o napad rabunkowy na gród, powołując się na świadków krwawych wydarzeń. W okresie tym okoliczne tereny doświadczone zostały także najazdami litewskimi. Choć źródła pisemne nie wspomniały o zajęciu przez nich Rypina, to jako jeden z największych ośrodków ziemi dobrzyńskiej mógł być dobywany. Podobnie prawdopodobne jest, ale niepotwierdzone źródłowo, zdobycie Rypina w 1329 roku, tym razem przez krzyżaków i Czechów, w trakcie zajmowania przez nich ziemi dobrzyńskiej.
W pierwszej połowie XIV wieku, około 1323 – 1326, nastąpiła przebudowa grodu. Sędzia łęczycki Chwał, jak stwierdził w zeznaniu złożonym w 1339 roku, wielokrotnie przebywał z Władysławem Łokietkiem na ziemi dobrzyńskiej i był świadkiem, jak on „fecit plancari dictum Ripin”, czyli umocnił gród w Rypinie palisadą. Nieco wcześniej, w 1323 roku, wystawiony został dokument z nadaniami dla zakonu bożogrobców przez księżnę Anastazję oraz jej dwóch synów: Władysława i Bolesława. Rodzina książęca postanowiła ufundować szpital, usytuowany pod nowym zamkiem rypińskim („sub castro novo sitos”), co odnosiło się do nowej fazy grodu. Co więcej osada na podgrodziu została około 1326 roku przekształcona w miasto, gdyż w dokumencie z tego roku biskup Florian pisząc do bożogrobców użył zwrotu „iuxta civitatem Rypin”.
Kres funkcjonowania grodu nastąpił stosunkowo szybko po przebudowie i lokowaniu miasta na podgrodziu, bowiem dokument księcia Władysława z 1349 roku przekazał bożogrobcom w większości opuszczoną już górę grodową (miały tam jeszcze funkcjonować karczmy oraz młyn). Kilka lat wcześniej postanowiono translokować Rypin na nowe miejsce, gdzie założono miasto z regularną siatką ulic i murami miejskimi. Przyczyna opuszczenia i upadku grodu w Starym Rypinie nie jest znana, być może kluczowe było dogodniejsze położenie nowego ośrodka, także chronionego naturalnymi warunkami terenowymi (zakole rzeki Rypienicy). Szpital w Starym Rypinie prawdopodobnie zanikł po założeniu nowego w Nowym Rypinie, ale bożogrobcy pozostali na terenie grodziska co najmniej do 1409 roku, kiedy to w wyniku najazdu krzyżackiego spalony został kościół i sąsiedni niewielki klasztor.
Architektura
Gród założony został na wzgórzu morenowym, otoczonym od północy i południa głębokimi jarami, w których płynął strumień oraz wspominana w dokumentach średniowiecznych rzeczka Liwonna (obecnie zwana Linnia). Po zachodniej stronie, gdzie Liwonna łączyła się z południowym strumieniem, stoki wzniesienia także były strome i trudno dostępne. Cały cypel zajmował obszar około 2,8 ha, natomiast obydwa jary posiadały głębokość od 5 do 20 metrów z mocno nachylonymi zboczami o przekroju litery V. Jedyne dogodne dojście do cypla wiodło od strony wschodniej.
Gród z pierwszej fazy należał do tzw. typu pierścieniowatego, chronione wałem o konstrukcji przekładkowej. Zajmował obszar cypla o kształcie lekko wydłużonym na linii wschód – zachód. Jedyna dogodna droga wiodła do niego od wschodu, dlatego tam też zabezpieczono się przekopaniem poprzecznej suchej fosy, poszerzającej się w kierunku południowym, za którą rozwinęło się rozległe podgrodzie. Obszerny teren podgrodowej osady także od północy i południa ochraniały doliny dwóch cieków wodnych, a na wchodzie kolejny szeroki przekop. Co ciekawe na północnym odcinku podgrodzia fragment stoku o szerokości około 30-45 metrów przekształcono w celu zmniejszenia jego nachylenia i ułatwienia dojścia do rzeki. Być może w miejscu tym funkcjonowała przeprawa przez głęboką dolinę.
Przebudowa grodu z XIV wieku sprawiła, iż przestrzeń cypla przedzielona została w poprzek przekopem. Wschodnią, wyżej położoną część (nadsypaną materiałem z pogłębionej fosy), zajął wówczas gródek stożkowaty, zachodnią natomiast niewielki przygródek pierścieniowaty. W północno – wschodniej części gródka stożkowatego wzniesiona została kilkukondygnacyjna budowla na planie czworoboku o wymiarach około 7,5 x 7,5 metra, zapewne wieża mieszkalno – obronna. Zbudowano ją na kamiennym fundamencie z nieociosanych głazów, wyżej zaś z drewna, być może w konstrukcji szachulcowej. Do budowy części przyfundamentowej oraz innych elementów (np. urządzeń grzewczych) użyto niewielkich ilości cegły palcówki, ponadto wykorzystywano glinę i polepę, którymi w średniowieczu powszechnie izolowano i ochraniano ściany.
Wieża przypuszczalnie miała dwie lub trzy kondygnacje (wysoki parter i dwa górne piętra), przykryte stromym dachem, najprawdopodobniej pokrytym gontem (nie odnaleziono śladów dachówek, a za to duże ilości gwoździ) lub ewentualnie słomą lub trzciną. Okna zapewne zamykano drewnianymi okiennicami (nie odnaleziono szkła i ołowiu) lub skórami i błonami pochodzenia zwierzęcego. Parter mógł mieć gliniane klepisko, kondygnacje wyższe zaś rozdzielono drewnianymi stropami. Wejście do wieży ze względów obronnych mogło się znajdować na wysokości drugiej kondygnacji, do której prowadziłyby zewnętrzne schody lub drabina, łatwe do usunięcia w razie zagrożenia. Do ogrzewania pomieszczeń przypuszczalnie używano prostych palenisk, kominków lub pieców kaflowych, choć nie odnaleziono żadnych kafli. Wieża otoczona była zapewne tylko palisadą, gdyż nie odkryto śladów ziemnych wałów.
Przy grodzie w Starym Rypinie na początku XIV wieku wciąż istniało duże podgrodzie, czy też osada podgrodowa, nazywana w źródłach pisanych miastem. Na jego terenie znajdowała się kaplica św. Marii Magdaleny i łaźnia, pod miastem bożogrobcy zbudowali na początku XIV wieku kościół NMP i św. Piotra i Pawła oraz w 1323 roku szpital. Pod grodem nad rzeczką Liwonną funkcjonował młyn wodny ze stawem rybnym.
Stan obecny
Tereny grodu i podgrodzia pokryte są dziś polami oraz drzewami porastającymi zwłaszcza stoki rzeki Linni. Nie zachowały się oczywiście żadne pozostałości zabudowań lub obwarowań, ale stanowisko jest czytelne za sprawą mało zmienionych na przestrzeni wieków naturalnych warunków terenu oraz braku współczesnych zabudowań. Dzięki temu możliwe jest prowadzenie kolejnych badań archeologicznych i nieinwazyjnych, które być może powiększą wiedzę o grodzisku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lewandowska J., Stary Rypin – od grodu do miasta, „Archaeologia Historica Polona”, tom 24, 2016.
Późnośredniowieczny kompleks osadniczy w Starym Rypinie, red. J.Lewandowska, Toruń 2016.