Historia
Budowę kościoła farnego Starogardu rozpoczęto po zagarnięciu ziem na lewym brzegu Wierzycy przez zakon krzyżacki w 1305 roku. Przystąpili oni do obwarowania osady i wzniesienia w jej obrębie gotyckiej świątyni pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, nad którą pierwszy etap prac trwał do około połowy XIV wieku (w 1348 roku wielki mistrz nadał miastu przywilej prawa chełmińskiego w którym uposażył miejscowego plebana). Kościół nie był budowany według jednolitego, ustalonego od początku planu, ale stopniowo uzyskiwał swą formę poprzez kolejne przebudowy i rozbudowy. W drugiej połowie XIV stulecia przekształcono prezbiterium oraz ukończono korpus nawowy, a najpóźniej dobudowano kaplice przy korpusie.
Na przestrzeni dziejów kościół nękały liczne katastrofy, od których największe szkody poniósł w 1461 w trakcie wojny trzynastoletniej, w 1484 roku na skutek pożaru miasta i w 1655 roku w czasie wojny polsko – szwedzkiej. Poniesione wówczas straty nie zostały odnotowane w źródłach pisanych, ale przypuszczalnie zniszczone zostały ceglane sklepienie prezbiterium i nawy głównej. W trakcie XV-wiecznych napraw przerabiane były szczyty kaplic oraz prezbiterium.
W okresie reformacji kościół przejęli protestanci, którzy zmienili jego wezwanie na św. Mateusza. Co prawda budowla powróciła w 1599 roku do katolików, ale nowe wezwanie pozostało. Na krótko przed zwróceniem kościół poddano remontowi, przeprowadzonemu zapewne bez większych zmian strukturalnych. Kolejne naprawy miały miejsce około 1689 roku, po okresie wojen ze Szwecją. Ostatnie większe modyfikacje budowlane wprowadzono w czasie regotyzacji świątyni na przełomie XIX i XX wieku, kiedy między innymi dobudowano kruchtę zachodnią i północną. W okresie II wojny światowej ucierpiały ściany prezbiterium i pokrycia dachowe oraz zniszczona została kaplica południowa.
Architektura
Kościół został zbudowany w północno – zachodnim narożniku rynku, w sąsiedztwie miejskich murów obronnych, na wysokiej skarpie nadrzecznej. W średniowieczu uzyskał formę orientowanej względem stron świata trójnawowej i czteroprzęsłowej bazyliki, z prostokątnym, pierwotnie wielobocznie a następnie prosto zamkniętym prezbiterium po stronie wschodniej. Od północy przy prezbiterium usytuowana została zakrystia, a w kącie południowo – zachodnim, między korpusem a prezbiterium niewielka klatka schodowa o formie płytkiego ryzalitu. Kolejna klatka schodowa, przypominająca smukłą wieżyczkę, umieszczona została przy fasadzie zachodniej korpusu, gdzie częściowo została wtopiona w przyporę. Do naw dobudowana została kaplica św. Barbary od północy i kaplica Przemienienia Pańskiego, obie wysokości naw bocznych, a także dwukondygnacyjna kruchta południowa.
Ceglane mury kościoła posadowiono na kamiennym cokole oraz opięto od strony zewnętrznej przyporami. System konstrukcyjny korpusu uzupełniały łęki oporowe, ukryte pod dachami naw bocznych i przechodzące w pilastry, które wzmacniały wyższe części ścian nawy głównej. Dwuspadowe dachy nawy głównej i prezbiterium, a także jednospadowe dachy naw bocznych, oparte zostały na gotyckich szczytach i półszczytach. Udekorowano je parami dwułucznych blend, kolistymi przeźroczami, wimpergami z żabkami i profilowanymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, jedynie szczyt wschodni prezbiterium utworzono pod koniec XV wieku nieco skromniejszy, schodkowy, ze sterczynami wyrastającymi z profilowanych wzdłuż krawędzi lizen.
Do kościoła wejścia wiodły z trzech stron, za wyjątkiem wschodniej. Wszystkie osadzono w ostrołucznych, profilowanych portalach, w których pierwotnie znajdować się musiały drewniane, wzmacniane żelaznymi okuciami drzwi. Wyjątkowo solidne drzwi z obawy przed włamaniami zamontowano w zakrystii, gdzie tworzące je trzy szerokie deski zostały połączone, tak jak w innych stolarkach, poziomymi szpungami o zbieżnym przebiegu, ale również dwiema nieco węższymi od nich szpungami skośnymi w formie litery X, a nie nabijanymi listwami. Drzwi prowadzące do kościoła z zewnątrz zabezpieczono natomiast przed wyważeniem wmurowaniem płaskiego kamienia nadprożowego. Podobnie jak portalom, otworom okiennym kościoła nadano zamknięcia ostrołuczne. Ponadto okna obustronnie rozglifiono, a pod nimi poprowadzono gzyms, w części prezbiterialnej uzupełniony poniżej fryzem z ukośnie ustawionych cegieł. Gzyms pominięty został jedynie na elewacjach zakrystii i na późniejszych kaplicach. Elewacje zewnętrzne kaplic natomiast, w odróżnieniu od pozostałych elewacji ścian kościoła, ozdobione zostały blendami.
W nawie głównej na wysokości ponad 16 metrów mogło w średniowieczu znajdować się sklepienie. Nawy boczne zostały na wysokości 7,6 metra przykryte sklepieniami gwiaździstymi czteroramiennymi, spływającymi na krótkie służki osadzone na filarach i na przeciwległych ścianach. Naprzemiennie służki umocowano na wspornikach w kształcie ozdobnych, maswerkowych lub profilowanych konsol lub wałków. Podział korpusu na nawy zapewniły trzy pary ośmiobocznych filarów z cokołami wydzielonymi kształtką. Filary bez dekoracji, impostów lub kapiteli, otrzymały za zadanie podtrzymywanie rozpiętych pomiędzy nimi ostrołucznych, fazowanych i uskokowych arkad, nad nasadami łuków których przechodziły w półfilary. Co charakterystyczne dwie przypory zachodnie nie zostały umieszczone na osi filarów, choć funkcję wzmacniania murów mogła też pełnić masywna wieżyczka schodowa, wtopiona w południową przyporę zachodnią.
W prezbiterium, podobnie jak w nawie głównej, planowano lub być może założono w średniowieczu sklepienie, o czym świadczyłyby liczne przypory. Dość szybko jednak musiał go zastąpić osadzony na 11 metrach drewniany strop, gdyż całkowicie zanikły jakiekolwiek relikty wewnętrznego systemu podtrzymywania żeber. Zakrystia pierwotnie prawdopodobnie przykryta była dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, podsklepiono też gwiaździstym sklepieniem przyziemie kruchty południowej, a krzyżowym sklepieniem kaplicę południową.
Stan obecny
Kościół posiada dziś pierwotny układ przestrzenny, nieco jedynie zmodyfikowany poprzez dobudowanie nowożytnej kruchty zachodniej i północnej. Duża część okien została przekształcona, a szczyty oraz zewnętrzne elewacje odnowiono w trakcie regotyzacji z przełomu XIX i XX wieku. Wewnątrz nie zachowały się sklepienia nawy głównej i prezbiterium, zaś w zakrystii na miejscu pierwotnego sklepienia założono kolebkę, a w kaplicy południowej sklepieniu nadano formy renesansowe. Wewnątrz oprócz sklepień naw bocznych, na uwagę zasługuje umieszczone ponad łukiem tęczowym malowidło ścienne z połowy XV wieku, ukazujące Sąd Ostateczny. W neogotyckiej kruchcie zachodniej zachował się portal z XIV wieku, dojrzeć też można gotycki portal wiodący do zakrystii. W tym ostatnim przetrwały gotyckie drzwi z XV wieku, a kolejne zachowały się w wejściu na chór.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Darecka K., Gotyckie drzwi na Żuławach i w ich bezpośrednim otoczeniu. Konstrukcja, okucia, kolorystyka, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Pr. Stargard, red. J.Heise, Danzig 1885.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.
Szwoch R., Starogardzka fara św. Mateusza, Pelplin-Starogard Gdański 2000.