Historia
Gotycki kościół św. Stanisława w Starym Bielsku został wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku, najprawdopodobniej na miejscu starszej drewnianej świątyni, gdyż wieś wzmiankowana była w źródłach pisanych już w 1284 i 1316 roku. Być może jego fundatorem był książę cieszyński Przemysław I Noszak. Początkowo był to kościół parafialny zarówno dla wsi Stare Bielsko, jak i miasta Bielska, położonego kilka kilometrów na południowy – wschód. W 1446 roku w mieście erygowano parafię św. Mikołaja dla której zbudowano tam nowy kościół, odtąd też kościół św. Stanisława stał się kościołem filialnym bielskiej parafii.
W pierwszej połowie XV wieku do nawy dobudowano wieżę, a w 1555 roku świątynia została ozdobiona renesansowymi polichromiami. W 1560 roku, w związku z uznaniem luteranizmu za oficjalne wyznanie księstwa cieszyńskiego, kościół przeszedł w ręce ewangelików, co zapewne doprowadziło do wymiany części wyposażenia. Do katolików świątynia powróciła w okresie kontrreformacji w 1654 roku. Wówczas została odnowiona i ozdobiona ludowo-barokową polichromią, wykonaną zapewne przez miejscowych malarzy cechowych.
W latach 1830-1833 ówczesny proboszcz parafii św. Mikołaja, przeprowadził generalny remont kościoła. W jego trakcie nadbudowano też wieżę o jedną kondygnację i zamieniono jej zwieńczenie. Ponadto dobudowano nową kaplicę, burząc jednocześnie starą przy zakrystii. W latach 1929-1930 przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie, po których kolejne miały miejsce w latach 1960, 1979-1981 i 1985.
Architektura
Kościół powstał jako budowla orientowana, jednonawowa, wzniesiona z kamienia łamanego i ciosu wykorzystanego do utworzenia detali architektonicznych. Wzniesiono go z czworobocznego, trójprzęsłowego korpusu na planie krótkiego prostokąta oraz węższego prezbiterium z trójbocznym zakończeniem od strony wschodniej. Po stronie północnej dobudowano do prezbiterium zakrystię. W pierwszej połowie XV wieku od strony zachodniej dostawiono do nawy smukłą, czworoboczną wieżę, być może początkowo zwieńczoną kondygnacją drewnianą.
Nawa i prezbiterium wzmocnione zostały licznymi przyporami, umieszczonymi w narożnikach pod skosem, za wyjątkiem przypory południowo – wschodniej nawy, prostopadłej do osi wzdłużnej kościoła. Wynikało to zapewne ze wzniesienia wschodniej ściany nawy w pierwszej fazie budowy, wraz z prezbiterium i zakrystii. Po przeciwnej, północnej stronie przypora była zbędna, gdyż mury podpierała zakrystia. Ściany przepruto ostrołucznymi, wąskimi oknami o obustronnych rozglifieniach, wypełnionymi dwudzielnymi maswerkami o motywach czwórliści i rybich pęcherzy. Elewacje posadowiono na cokole, przerwanym w miejscach ostrołucznych, profilowanych portali wejściowych: północnego i zachodniego.
Wewnątrz prezbiterium zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym w przęśle prostokątnym i sklepieniem sześciodzielnym w wielobocznym zamknięciu. Żebra opuszczone zostały na nadwieszane służki i wraz z okrągłymi zwornikami pokryte dekoracjami, między innymi piastowskim orłem. Zakrystia przykryta została kolebką, nawa natomiast posiadała płaski, drewniany strop.
Stan obecny
Kościół w Starym Bielsku jest jednym z niezbyt licznych przykładów średniowiecznej budowli, która zachowała zarówno pierwotną bryłę, układ przestrzenny jak i wiele oryginalnych detali architektonicznych. Przetrwała także częściowo polichromia gotycka z czwartej ćwierci XIV wieku, malowana prawdopodobnie przez śląskich artystów z Nysy pod wpływem stylu malarstwa czeskiego. Warte uwagi jest gotyckie sakramentarium w kształcie ostrołukowej wnęki z drzwiczkami z około 1380 roku, drzwi do zakrystii z około 1500 roku oraz późnogotycki tryptyk ołtarzowy z początku XVI wieku. Zachował się też profilowany portal z podwieżowej kruchty do nawy oraz portal północny, okna wraz z maswerkami, sklepienie prezbiterium wraz z systemem jego podtrzymywania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.