Historia
W 1228 roku osada Staniątki podarowana została przez księcia opolskiego Kazimierza późniejszemu kasztelanowi krakowskiemu Klemensowi z Ruszczy, który wraz z żoną Racławą wystarał się o sprowadzenie konwentu benedyktynek i sfinansował fundację klasztoru, przeznaczonego dla Wizenny, córki Klemensa i pierwszej ksieni. Dziesięć lat później biskup krakowski Wisław zatwierdził mniszkom nadanie Klemensa. Również w 1238 roku przeprowadzona została konsekracja kościoła klasztornego, lecz ta pierwotna budowla mogła ulec zniszczeniu lub uszkodzeniu w trakcie najazdu mongolskiego z 1241 roku. Wczesnogotycki kościół i pierwsze murowane zabudowania klauzury wzniesiono zapewne w drugiej połowie XIII wieku, po usunięciu skutków najazdu. W 1252 i 1253 roku papież Innocenty IV wydał bulle protekcyjne dla opactwa, zaś w 1254 i 1270 roku fundację wzmocniły przywileje księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego oraz w 1260 roku księcia opolskiego Władysława. Prace budowlane mogły zostać ukończone pod koniec XIII wieku, bowiem jeszcze w 1295 roku w źródłach pisanych odnotowany został kamieniarz, niejaki Jaśko z Oświęcimia („Jasco lapicida”).
Władzę w klasztorze sprawowały ksienie (opatki) oraz prepozyt delegowany przez benedyktynów z opactwa tynieckiego. Ich wybór wymagał zatwierdzenia przez biskupa krakowskiego, ale w 1431 roku Zbigniew Oleśnicki określił nowe zasady wyboru prepozyta, który odtąd miał być obierany przez ksienię i konwent mniszek. Usankcjonowało to niezależność klasztoru w Staniątkach, o którą dbała również w latach 1449-1466 ksieni Anna Szulowska herbu Strzemię. W jej czasach w 1454 roku słynny kaznodzieja franciszkański Jan Kapistran przyjął staniącki konwent do zakonu św. Franciszka. Umożliwiło to u schyłku średniowiecza reformy życia religijnego, a w konsekwencji przetrwanie przez mniszki ze Staniątek kryzysu monastycyzmu u progu reformacji.
W latach 1619-1649 roku ksienią była Anna Cecylia Trzcińska, za której rządów gotycki klasztor został gruntownie przebudowany. Jednym z powodów prac była konieczność pomieszczenia wyjątkowo dużej ilości sióstr, jakie przebywały wówczas w opactwie, a także niszczące zabudowania pożary. Już jednak w połowie XVII wieku Staniątki zostały spustoszone i ograbione przez wojska szwedzkie, zaś zakonnice musiały się ratować ucieczką. Kolejne problemy nastały na początku XVIII stulecia, z powodu wielkiej wojny północnej i epidemii tyfusu. Po latach zniszczeń zakonnice w połowie tamtego wieku rozpoczęły odbudowę i przekształcanie klasztoru w stylistyce barokowej. Rozwój zahamowała dopiero konfederacja barska oraz utracenie dóbr klasztornych po włączeniu Staniątek do zaboru austriackiego. Od kasaty benedyktynki uratowała prowadzona przez nie od XVI wieku szkoła dla panien. W czasie rzezi galicyjskiej z 1846 roku w klasztorze zginęło kilka osób, ale zabudowania uniknęły większych zniszczeń. W czasie I wojny światowej utworzono w nich szpital, funkcjonujący do 1915 roku, kiedy to klasztor został zbombardowany w czasie austriackiej kontrofensywy. Odbudowany konwent funkcjonował do czasu trzyletniej likwidacji w 1953 roku, przeprowadzonej przez władze komunistyczne.
Architektura
Kościół klasztorny wymurowany został z cegły w wątku wendyjskim, a także przy użyciu piaskowca, wykorzystanego do utworzenia detali architektonicznych. Wczesnogotycką bryłę założono na planie prostokąta, jako trójnawową i trójprzęsłową halę, a więc budowlę z wszystkimi nawami równej wysokości, jedną z pierwszych na ziemiach polskich, z nieznacznie szerszym od nawy głównej dwuprzęsłowym prezbiterium, po stronie wschodniej zamkniętym ścianą prostą. Ponadto od południa przy prezbiterium usytuowano czworoboczną jednoprzęsłową zakrystię na rzucie zbliżonym do kwadratu, a przed nią od zachodu sień wejściową do przyległej klauzury.
Od strony zewnętrznej bryła kościoła opięta została przyporami, koniecznymi ze względu na planowane założenie sklepień. We wschodnich narożnikach prezbiterium utworzono je płytkie, zbliżone formą do lizen. Usytuowane zostały prostopadle i równolegle w stosunku do osi kościoła. W zachodnich narożnikach korpusu nawowego przypory rozmieszczono już w typowy dla gotyku sposób, pod skosem w stosunku do osi wzdłużnej kościoła. Rolę przypory spełniać mogła też ryzalitowa wieżyczka mieszcząca spiralną klatkę schodową, umieszczona na granicy pierwszego i drugiego przęsła przy ścianie północnej. Z trzech stron pośrodku przęseł przepruto ostrołuczne, stosunkowo wąskie okna o obustronnych rozglifieniach. Wejście z zewnątrz umieszczono pośrodku fasady zachodniej, na osi nawy głównej, podczas gdy od strony klasztoru wejście wiodło od południa.
Wewnątrz kościoła wszystkie trzy nawy oraz prezbiterium przykryte zostały sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, rozdzielonymi na granicy przęseł zdwojonymi gurtami. W nawie głównej przęsła uzyskały w planie kształt kwadratowy, natomiast w wąskich nawach bocznych rzut mocno wydłużonych prostokątów. Sklepienia korpusu wsparto dwoma parami ośmiobocznych filarów i parą półfilarów przy arkadzie tęczy. W nawach bocznych i prezbiterium jako podpory wykorzystano zdwojone pilastry, przy czym w nawach bocznych pilastry ujęto cylindrycznymi służkami, a w prezbiterium zastosowano stożkowate wsporniki. Zastosowano też odmienne profilowanie żeber: w prezbiterium z narożnikami wklęsłymi ćwierćkoliście, w korpusie z wałkami i gruszkowe.
Pierwsze murowane zabudowania klauzury z końca XIII wieku, a następnie z przełomu XIV i XV wieku, wzniesione zostały po południowej stronie kościoła klasztornego, zapewne na miejscu starszych o konstrukcji drewnianej. Do końca średniowiecza utworzono trzy skrzydła, które wraz z kościołem i czterema ramionami krużganka otoczyły prostokątny wirydarz.
Stan obecny
Kościół klasztorny został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Przy korpusie nawowym znajduje się obecnie północna barokowa kruchta i zachodnie piętrowe oratorium. Wewnątrz, oprócz całkowitej zmiany wystroju na barokowy, przekształcono sklepienie w zachodnim przęśle nawy głównej i południowej na krzyżowe. Zabudowania klasztorne po południowej stronie kościoła pochodzą z XVII wieku i z czasów nadbudowy na początku XX wieku. Jako że zostały wzniesione na reliktach średniowiecznych, pod nowożytnymi tynkami mogą się znajdować jeszcze pozostałości pierwotnej klauzury. O gotyckim pochodzeniu zabudowań świadczyć mogą przypory od strony wirydarza i przy skrzydle północnym. Ponadto w krużgankach zachowało się kilka półkolistych okien w ciosowych obramieniach oraz ostrołukowe wejście do korytarza łączącego klauzurę z kościołem. Najstarsze zachowane elementy wyposażenia znajdują się w sali muzealnej (rzeźba z około 1370 roku i z 1510 roku, późnogotycka monstrancja z 1534 roku, misy do umywania rąk, XVI-wieczne księgi) i w kościele (krucyfiks z pierwszej ćwierci XVI wieku).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom I, zeszyt 2, województwo krakowskie, powiat bocheński, red. J.Szablowski, Warszawa 1951.
Pielesz M., Opactwo benedyktynek w Staniątkach, Kraków 2011.