Historia
Pierwszy kościół farny w Środzie Wielkopolskiej wymieniono w źródłach pisanych w 1276 roku, kiedy to miał w nim urzędować pleban Mikołaj. Kościół ten, pomimo spalenia miasta, miał ocaleć w trakcie najazdu krzyżackiego z 1331 roku, gdyż posiadał tego samego patrona co zakon. Gotycki kościół parafialny Środy Wielkopolskiej prawdopodobnie zaczęto budować na początku XV wieku. Można przypuszczać, że prace były zaawansowane lub ukończone w 1411 roku, kiedy to do miasta sprowadzono dominikanów, którzy zaczęli wznosić własną świątynię, a miasto zdobyło się również na postawienie murów obronnych.
Od 1419 roku w Środzie zaczęły się odbywać regularne zjazdy szlachty wielkopolskiej, przeprowadzane w kościele i w jego pobliżu. W trakcie sejmików senatorowie obradowali wewnątrz świątyni, posłowie na trybunach ustawionych przed kościołem, sekretarz zaś w kaplicy, oddzielony od nazbyt krewkich dyskutantów metalową kratą. W 1423 roku podniesiono budowlę do rangi kolegiaty. Awans ten zapewnić miał miejscowy pleban o imieniu Bartłomiej, który wyjednał zgodę u króla Władysława Jagiełły, zatwierdzoną rok później przez oficjała Mikołaja z Kik. Ponadto w 1425 roku Jagiełło erygował przy kolegiacie prepozyturę.
Na przełomie XV i XVI wieku kolegiata została powiększona przez dobudowanie naw bocznych i podwyższenie wieży. Nie wiadomo kto był inicjatorem tej przebudowy. Mógł to być miejscowy proboszcz, miasto lub starosta, gdyż prawo patronatu należało w Środzie do króla. Okres przebudowy zbieżny był z objęciem funkcji starosty generalnego Wielkopolski przez Ambrożego Pampowskiego, pochodzącego z podrzędnej i niebogatej rodziny, lecz wyznaczonego przez króla Jana Olbrachta, z powodu nieudolności sędziwego Jana Ostroroga w czasie zagrożenia tatarskiego w 1498 roku. Nominacja ta była obrazą dla starych rodów Górków, Szamotulskich i Ostrorogów, którzy podjęli z Pampowskim ostrą rywalizację, być może toczoną także na polu mecenatu religijnego i artystycznego.
W połowie XVI wieku zwieńczono wieżę attyką renesansową, zaś w latach 1598 – 1602 dobudowano od południa renesansową kaplicę grobową Gostomskich. Kolegiata była remontowana i odnawiana w latach 1869, 1891 – 1892 oraz 1929 – 1932. W 1908 pożar zniszczył chór muzyczny oraz część wyposażenia, natomiast w czasie II wojny światowej Niemcy zrabowali z kościoła XIV-wieczną złotą patenę, kielich, lichtarze oraz dwadzieścia jeden figur drewnianych z przełomu XV i XVI wieku. Ponadto uszkodzili dębowe stalle kanonickie z XVI wieku.
Architektura
Kościół parafialny w Środzie Wielkopolskiej wzniesiono z cegły w wątku gotyckim na fundamencie z głazów narzutowych, w północnej części średniowiecznego miasta, blisko miejskich murów obronnych. Pierwotnie budowla ta miała jedną, prostokątną w planie nawę oraz dwuprzęsłowe, także prostokątne prezbiterium. Powyższe dwa przęsła były różnej wielkości, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, korpus nakrywał natomiast prawdopodobnie drewniany strop. Po stronie zachodniej, na osi fasady, wzniesiona została czworoboczna w planie wieża, wzmocniona dwoma narożnymi, umieszczonymi pod skosem przyporami. Jej elewacje zewnętrzne bogato artykułowano blendami, a wewnątrz na jej piętrze umieszczono emporę otwartą do nawy wysoką arkadą. Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się podłużna, czworoboczna zakrystia.
W połowie XV wieku do korpusu nawowego kościoła przystawiono od południa niewielką, kwadratową w planie kaplicę, nakrytą stosunkowo prostym, czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym. Na skutek późnogotyckiej przebudowy z przełomu XV i XVI wieku kolegiata poprzez dostawienie dwóch niskich naw bocznych stała się budowlą bazylikową o wymiarach 24,8 x 23,4 metry, z węższym od nawy głównej, silnie wydłużonym, pięciobocznie zamkniętym prezbiterium wielkości 7,2 x 18,8 metrów. Od północy nadal przylegała do niego zakrystia, a od zachodu do korpusu smukła wieża na osi nawy głównej.
Od strony zewnętrznej dekoracyjność elewacji zapewniały fryzy z glazurowanych cegieł na nawach bocznych. Szczyt wschodni nawy głównej oraz zachodnie półszczyty ozdobiono ostrołucznymi i półłucznymi blendami. Elewacje wieży podzielono tynkowanymi opaskami na sześć kondygnacji, które udekorowano dużymi blendami o ostrołucznych, półkolistych i dwułucznych zamknięciach, przy czym w blendach środkowych przebito przeźrocza (pojedyncze i bliźnie). Wejście wiodło profilowanym i fazowanym kształtką portalem zachodnim w przyziemiu wieży oraz portalem południowym wprost do nawy bocznej. W środku kolejny portal połączył prezbiterium z zakrystią.
We wnętrzu kościoła w trakcie przebudowy założono sklepienia, gwiaździste w nawach i krzyżowo-żebrowe na wspornikach w przedłużonym prezbiterium, gdzie nad ostatnim wschodnim przęsłem rozwinięto sklepienie o rysunku połowy gwiazdy dziesięcioramiennej. Prowadzące do naw bocznych ostrołuczne arkady wycięto bezpośrednio w masie murów. Poszczególne przęsła dobudowanych naw bocznych odpowiadały wymiarami XV-wiecznej kaplicy, dlatego też choć we wnętrzu zachowała ona swą odrębność, w widoku zewnętrznym została wchłonięta przez bryłę bocznej nawy i nakryta wspólnym z nią dachem, pierwotnie tworzącym osobne dwupołaciowe części nad każdym przęsłem.
Aby zapewnić wnętrzom naw bocznych odpowiednią przestrzeń, częściowo zlikwidowano dolne partie dawnych przypór, które zostały podcięte. W tej sytuacji nawa główna mogła okazać się zbyt niestabilna, by utrzymać sklepienia bezpośrednio na swych murach, toteż zamiast zewnętrznych przypór wzniesiono potężne półfilary przyścienne, które połączone wysokimi arkadami utworzyły oparcie dla gwiaździstych sklepień. Na licach filarów położono lizeny, na które spłynęły sklepienne żebra.
Stan obecny
Obecny układ przestrzenny kościoła prawie w całości pochodzi z czasów późnogotyckiej przebudowy, która powiększyła starszy kościół z początku XV wieku (dzisiejsza nawa główna, zachodnie dwa przęsła prezbiterium, dolna partia wieży). Jedynie od południa do prezbiterium przylega renesansowa kaplica. Nowożytne są również dwie najwyższe kondygnacje nadbudowanej wieży, choć, nie licząc attyki, utrzymane są w podobnej stylistyce co niższe partie. Spośród oryginalnych detali architektonicznych na ścianach naw bocznych zachował się fryz z glazurowanych cegieł, maswerki w niektórych oknach, oraz sklepienia. Wewnatrz po obu stronach prezbiterium przetrwały drewniane stalle kanonickie z około 1535 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.