Historia
Murowane obwarowania Słupska (Stolpe) zaczęto wznosić w pierwszej połowie XIV wieku, po lokacji miasta na prawie lubeckim w 1310 roku. Ich budowa ciągnęła się przez kolejne pięćdziesiąt lat, przy czym jeszcze w 1325 roku wzmiankowana była w źródłach pisanych palisada. W pierwszej kolejności zrealizowano dolne partie trzech głównych bram. Drugi etap budowy umocnień trwał od 1348 do 1385 roku i objął podwyższenie bram oraz budowę fragmentów muru od strony południowej, zachodniej i północnej. Ciąg wschodni nad rzeką Słupią wzniesiony został na początku XV wieku.
W 1441 roku książę Bogusław zezwolił na rozbudowę systemu wodnego służącego do obrony miasta. Zapewne w tym samym czasie nastąpiła dalsza modernizacja obwarowań. Przebudowano górne kondygnacje bram Młyńskiej i Nowej oraz tzw. baszty Czarownic, a bramy Nowa i Holsztyńska otrzymały murowane przedbramia. We fragmencie wschodnim wzniesiono bramę Kowalską, upraszczając wjazd do miasta przez zbudowaną na podmokłych łąkach groblę. W związku z rozwojem broni palnej przekształcone mogły zostać także inne baszty wykuszowe (otwory strzeleckie, tylne ściany).
W okresie nowożytnym poważniejsze prace nad fortyfikacjami ziemnymi podjęto w mieście dopiero w 1624 roku w obliczu wojny 30-letniej. Jednakże nie zostały one zakończone i realizowali je dopiero Szwedzi po zajęciu miasta w 1630 roku. W drugiej połowie XVII wieku i w XVIII stuleciu mury miejskie zaczęły tracić na znaczeniu. Ostatecznie średniowieczne obwarowania, pozbawione swych pierwotnych funkcji, popadać poczęły stopniowo w ruinę. Zabudowywano je domami mieszkalnymi i budynkami gospodarczymi lub rozbierano na cegłę. W 1834 roku rozebrano wieżę Prochową, a w latach 60-tych XIX wieku bramę Holsztyńską i znaczne partie murów, w północnym i zachodnim fragmencie obwodu.
Architektura
Pierścień obwarowań posiadał kształt nieregularnego trapezu opartego szerszym bokiem o koryto rzeki Słupi przepływającej od wschodu. Ponadto zewnętrzną strefę obrony miasta stanowiły naturalne przeszkody terenowe w postaci odnóg Słupi oraz rozlewisk i bagien. Powierzchnia miasta wynosiła około 15 ha, a obwód murów około 1600 metrów. W średniowieczu miasto od strony wewnętrznej murów obiegała uliczka podmurna.
Najstarsze odcinki muru wykonane zostały z cegły w wiązaniu wendyjskim lub polskim, na fundamentach z kamiennych głazów. Mury te zwężały się ku górze i nie posiadały strzelnic ani blank. Ich pierwotna wysokość wynosiła nie mniej niż 6,5 metra (tyle posiadają najwyższe zachowane odcinki), natomiast grubość osiągała około 1 metra. Mur późniejszy po wschodniej stronie miasta dochodził do 8 metrów wysokości i zapewne ze względu na podmokły teren nad Słupią posiadał odmienną konstrukcję. W dolnych jego partiach zastosowano charakterystyczne łuki konstrukcyjne wsparte dołem na kamiennym fundamencie. Lico zewnętrzne tego muru wzniesione zostało pionowo, a na stronie wewnętrznej umieszczono dość szeroką odsadzkę, mieszczącą niegdyś ganek strzelecki.
Mur wzmocniony był dwoma rodzajami baszt. W murze z wcześniejszej fazy występowały prostokątne baszty otwarte od strony miasta, rozstawione w odstępach od 15 do 30 metrów. Baszty otwarte posiadały przeciętnie wymiary 6,5 x 2,8 metra, grubość muru od 1 do 1,6 metra, a wysunięcie przed lico muru około 0,6 metra. Na zewnętrznych elewacjach baszt występowały dekoracyjne, pionowe wnęki w ilości 4 lub 5. Wnętrza baszt podzielone były stropami umieszczanymi na odsadzkach, zazwyczaj z dwiema strzelnicami na piętro. W niektórych basztach odcinka północnego w dolnych kondygnacjach wykuto w okresie późniejszym po dwa otwory strzelnicze do broni palnej. W odcinku tym poza basztami otwartymi występowały również półbaszty o znacznie mniejszych rozmiarach i nieznacznym tylko wysunięciu poza zewnętrzną linię muru, pozbawione strzelnic i podziałów na kondygnacje.
We wschodnim odcinku muru pochodzącym z początku XV wieku znajdowały się co najmniej dwie baszty. Jedna założona na rzucie koła o znacznej grubości muru około 1,6 metra i druga tzw. baszta Czarownic. Zbudowana zapewne około 1410-1415 roku, założona została na rzucie półkola wysuniętego poza zewnętrzną linię muru i części prostokątnej niegdyś otwartej, występującej poza wewnętrzne lico muru. Baszta Czarownic posiadała dolną kondygnację sklepioną oraz trzy górne o drewnianych stropach. Przykryta została hełmem stożkowym. Z przekazów historycznych znane są ponadto nieistniejące dziś baszty: Owsiana wzniesiona przed bramą Holsztyńską zapewne w trakcie budowy przedbramia w połowie XV wieku, a służąca jako dodatkowe zabezpieczenie bramy oraz baszta Prochowa usytuowana w północno – zachodnim fragmencie murów w pobliżu bramy Holsztyńskiej, będąca magazynem lub wytwórnią prochu.
Słupsk posiadał początkowo trzy bramy: Młyńską od wschodu, Holsztyńską od północy i bramę Nową od zachodu, gdzie zamykała wylot z miasta w kierunku Sławna, Darłowa i Szczecina. Bramy te założono na rzucie prostokątów z ostrołukowymi przejazdami na osi. Przykryte były dachami dwuspadowymi ograniczonymi ozdobnymi szczytami ze sterczynami. Wzniesione zostały w dwu etapach. Początkowo w latach 1325-1329 wymurowano dolne kondygnacje z przejazdami i prawdopodobnie drewnianą nadbudową. Współistniały one wówczas z wałem ziemnym zakończonym palisadą. Wymiana wału na mur ceglano-kamienny sprawiła, że około 1365-1370 wzniesiono murowane także górne kondygnacje bram, otwarte pierwotnie od strony miasta.
Brama Młyńska podzielona została na pięć kondygnacji. Jej elewacja wschodnia, zewnętrzna, rozczłonkowana została pięcioma wydłużonymi, zdwojonymi blendami. Elewacja zachodnia, skierowana w stronę miasta, ozdobiona została dużą, ostrołuczną ślepą arkadą, po bokach której umieszczono dwudzielne blendy zamknięte łukami ostrymi. Elewacje boczne tylko przepruto otworami strzeleckimi i oknami obejścia w górnej kondygnacji. Zwieńczenie stanowiły dwa trójkątne szczyty sterczynowe, sześcioosiowy i ośmioosiowy, oba rozdzielone ostrołucznymi blendami rozmieszczonymi w układzie piramidalnym.
Brama Nowa zbudowana została na planie czworoboku o wymiarach 12,3 x 10,5 metra. Została nadbudowana murowanym piętrem w latach 1380-1385, osiągając ostatecznie wysokości trzech kondygnacji. W stronę miasta zwrócona była dużym, ostrołukowym otworem, który około 1441 roku zamurowano. Jej elewacja zachodnia w górnej kondygnacji podzielona została siedmioma pionowymi płycinami i zakończona fryzem. Elewacja wschodnia od strony miasta rozczłonkowana została wąskimi wnękami zamkniętymi łukiem ostrym. W elewacjach bocznych znajdowały się otwory strzeleckie oraz przebiegający górą dekoracyjny fryz i rząd wnęk ostrołukowych. Szczyty i dwuspadowy dach po zniszczeniach z pożaru w 1476 roku prawdopodobnie odbudowane zostały w nieco skromniejszej formie.
Z biegiem czasu, w miarę rozwoju obwarowań miejskich powstały dodatkowe bramy, a właściwie furty miejskie. Były to brama Kowalska wykonana w latach 1410-1415 we wschodnim odcinku murów, składająca się z otworu przejazdowego flankowanego półokrągłą basztą. Brama Mnisza zlokalizowana była w południowo – zachodnim fragmencie murów, obok klasztoru dominikanów. Wykonano ją zapewne w początkach XVII wieku w trakcie nowożytnej modernizacji miejskich urządzeń obronnych. Brama Sowia, o której najstarszy przekaz pochodzi z 1531 roku, mieściła się w pobliżu południowo – zachodniego narożnika muru.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowanymi fragmentami średniowiecznych obwarowań Słupska są bramy Młyńska (ze zrekonstruowaną koroną murów i szczytami) oraz Nowa (z nowożytnym zwieńczeniem i licznymi zrekonstruowanymi ubytkami murów). Zachowały się także fragmenty muru z basztami przy ulicy Jagiełły, obok dawnej, niezachowanej bramy Holsztyńskiej oraz we wschodniej części miasta nad rzeką Słupią, gdzie między innymi obejrzeć można basztę Czarownic. W XVII wieku, gdy średniowieczne urządzenia obronne straciły swą pierwotną funkcję, baszta ta służyć miała jako więzienie kobiet posądzonych o czary, czemu zawdzięcza swą dzisiejszą nazwę. Obecnie w jej wnętrzu znajduje się galeria sztuki. W bramie Młyńskiej mieści się natomiast Muzeum Pomorza Środkowego, a w bramie Nowej galeria sztuki współczesnej.
pokaż tzw. basztę Czarownic na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Lukas E, Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim. Poznań 1975.
Ptaszyńska D., Miejskie mury obronne w województwie koszalińskim, Koszalin 1974.