Historia
Pierwszy, romański kościół w Skalbmierzu wzniesiony został prawdopodobnie na początku XII wieku. Według tradycji fundacje kościoła przypisuje się Skarbimirowi Awdańcowi, jednak kronikarz Jan Długosz sądził, że fundatorem świątyni był krakowski biskup. Kościół pełnił funkcję parafialną, a zarazem był kolegiatą, siedzibą kapituły kanoników. Jej prepozyt o imieniu Gumbertus po raz pierwszy wymieniony został w źródłach pisanych w 1217 roku.
W 1235 roku książę Konrad Mazowiecki nakazał przebudowę i ufortyfikowanie kościoła, pomimo jego niekorzystnego, otoczonego wzgórzami położenia. W obwarowanej świątyni w 1243 roku odbył się zjazd małopolskiego rycerstwa, a w 1254 roku kolegiata skalbmierska objęta została na równi z kolegiatami w Wiślicy i Kielcach przywilejem wydanym przez księcia Bolesława Wstydliwego.
W 1443 roku na skutek trzęsienia ziemi zawaliły się sklepienia i część murów kościoła. Z tego powodu pod patronatem kanoników skalbmierskich, a w szczególności prepozyta Jakuba z Sienna (późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego), wzniesiono, z wykorzystaniem wcześniejszych murów i wież, nową gotycką świątynię. W 1447 roku na ten cel pewną kwotę pieniędzy przeznaczyć miał mieszczanin Maciej Jaczka wraz z żoną, zaś w 1455 roku Zbigniew Oleśnicki wydał przywilej dla miejscowego cechu krawców, przyznając aż 140 dni odpustu, prawdopodobnie w zamian za zaangażowanie w odbudowę kościoła. Wpierw wyremontowano i powiększono jego prezbiterium, a następnie w trzeciej ćwierci XV wieku zbudowano nowy korpus nawowy. W 1460 roku miał on być przeszklony przez skalbmierskiego mistrza Grzegorza. W początkach XVI wieku powstały zakrystia i skarbczyk z kapitularzem na piętrze, lecz włączenie dochodów prepozytury skalbmierskiej do uposażenia wikariuszy katedry krakowskiej i późniejszy postępujący upadek miasta po potopie szwedzkim spowodowały że gotycki kościół w okresie wczesnonowożytnym przekształcono w niewielkim stopniu.
W pierwszej połowie XVII wieku przeprowadzono remont świątyni, połączony z przebudową szczytu zachodniej fasady i z założeniem sklepień w nawach korpusu. Następnie wymieniono znaczną część dotychczasowego wyposażenia na późnobarokowe. W 1819 roku skasowano funkcjonującą od średniowiecza kolegiatę, zaś w 1853 roku przebudowano kruchtę przy północnej elewacji kościoła, a w latach 1873-1875 został on gruntownie wyremontowany. W 1906 roku kościół uległ pożarowi, w którego wyniku spłonęło część wyposażenia wnętrza. Prace renowacyjne prowadzono wkrótce po pożarze i w okresie powojennym.
Architektura
Pierwotny romański kościół był budowlą jednonawową, dość długą, składającą się z korpusu o 20 metrach długości, zamkniętego na wschodzie półkolistą apsydą. Jego mury wzniesiono w technice opus emplectum, z licem ze starannie obrobionych bloków piaskowca i kamieniem łamanym wewnątrz. W środku nawy po stronie zachodniej znajdowała się empora, zawieszona na imponujące wysokości 6 metrów ponad poziomem posadzki. Wchodziło się na nią stromymi schodami, umieszczonymi w grubości muru południowego nawy. Nie wiadomo czy empora osadzona była na pojedynczym filarze podtrzymującym dwa pola sklepienia krzyżowego, czy na sklepieniu kolebkowym, przerzuconym przez całą szerokość nawy, która wynosiła 7 metrów.
W drugiej fazie romańskiej rozbudowy (lub ewentualnie jeszcze w trakcie wznoszenia korpusu kościoła) dostawione zostały dwie czworoboczne wieże po stronie zachodniej. Miał one pokaźne rozmiary, gdyż mierzyły przeszło 20 metrów wysokości i tworzyły rodzaj masywu zachodniego, znacznie szerszego od nawy. Wieże posiadały niżej umieszczone nierozglifione okna oraz wyższe biforia. Przyziemia wież połączone zostały z nawą niewielkimi portalami, a piętra portalami z emporą. Stare schody w grubości muru nawy nadal służyły za wejście na emporę. Całe romańskie założenie było bardzo zbliżone do benedyktyńskiego kościoła we wsi Rimavské Janovce.
W okresie gotyckim kościół przekształcony został na orientowaną, trójnawową bazylikę z trójprzęsłowym, kwadratowym korpusem i wydłużonym prezbiterium zamkniętym na wschodzie wielobocznie. Przy styku korpusu i prezbiterium, po obu stronach, znalazły się starsze romańskie czworoboczne wieże. Do północnej z nich dostawiono na początku XVI wieku prostokątny, dwukondygnacyjny budynek mieszczący skarbczyk z kręconymi schodami w grubości murów i dwuprzęsłową zakrystię z kapitularzem. Prawdopodobnie w okresie późnego gotyku wzniesiono także kruchtę przy nawie północnej. Całość wykazywała wiele cech wspólnych z krakowskimi bazylikami św. Katarzyny i Bożego Ciała na Kazimierzu (proporcje i artykulacja pionowa wewnętrznych elewacji, przekroje filarów, proporcje przypór w stosunku do filarów). W kolegiacie połączono modny wówczas w stolicy diecezji model bazyliki z długim chórem z doskonale widocznymi w bryle reliktami starszego kościoła, którego romańskie wieże stały się dominantą budowli.
Kamienne i ceglane, oskarpowane elewacje kościoła przepruto oknami z kamiennymi obramowaniami o wykroju ostrołukowym, wypełnionymi maswerkami. Elewacje zewnętrzne zaopatrzono też w profilowane gzymsy: koronujący, kapnikowy oraz cokołowy. Główne wejście znajdowało się w elewacji północnej, zwróconej w stronę miasta, gdzie umieszczono ostrołuczny, bogato profilowany portal flankowany fialami i baldachimami. Pierwotny portal zachodni zapewne miał formę dużo skromniejszą. Korpus wzniesiono w tzw. systemie krakowskim, bez łuków oporowych, ale z przyporami wspierającymi nawę główną, dostawionymi do filarów międzynawowych. Wnętrze świątyni nakryły sklepienia krzyżowo-żebrowe w prezbiterium, zakrystii i w kaplicy w przyziemiu wieży południowej, natomiast korpus nawowy pierwotnie kryty był stropem lub otwartą więźbą dachową. Jego przestrzeń podzielono za pomocą dwóch rzędów ostrołucznych, głęboko profilowanych arkad wspartych na filarach. Gładkie, wykonane z precyzyjnie dopasowanych ciosów piaskowca filary wsparte zostały na profilowanych cokołach. Posadzkę kościoła, przynajmniej w jego części, tworzyły glazurowane płytki.
Wnętrze przyziemia wieży południowej w okresie gotyku zostało powiększone poprzez wybranie jednej warstwy kamiennych ciosów. Założono w nim wspomniane sklepienie krzyżowo – żebrowe, a następnie pomieszczenie połączono arkadami z prezbiterium i nawą południową. Opasano je cokołem, jednolitym z cokołem arkady tęczowej i filara południowo – wschodniego. Prawdopodobnie w średniowieczu arkadę tęczy przedzielało lektorium, oddzielające część prezbiterialną przeznaczoną dla księży i kanoników od części nawowej przeznaczonej dla świeckich. Przebicie arkad pomiędzy wieżą południową a nawą boczną i chórem zapewniało wygodny ciąg komunikacyjny, pozwalający dyskretnie wejść do prezbiterium bez zakłócania obrzędów i z pominięciem lektorium.
W północnej ścianie prezbiterium umieszczono portal wiodący do dobrze oświetlonej, ogrzewanej kominkiem zakrystii wikariuszy. W jej ścianie zachodniej osadzono przejście do zakrystii kapitulnej, zabezpieczone ciężkimi, okutymi blachą drzwiami z zamkiem i wmurowanym w ścianę ryglem. Z tego pomieszczenia można się było dostać do sklepionego kolebkowo i również zabezpieczonego wzmocnionymi drzwiami przyziemia wieży północnej (pełniącego rolę skarbca) lub spiralną klatką schodową wejść na górę, gdzie znajdował się kapitularz. Ten ostatni był sklepionym pomieszczeniem, z sediliami we wnęce okiennej oraz z kratą i być może żelazną okiennicą. Troska o jak najlepsze zabezpieczenie tej części kościoła mogła też być powodem, dla którego budynek wzniesiono z cegły, a więc z materiału bardziej odpornego na temperaturę niż piaskowiec czy wapień. Zapewne z tego samego powodu posadzkę kapitularza wykonano z mieszaniny gliny i kruszonej cegły, co zapewnić miało dodatkową ochronę przed pożarami.
Stan obecny
Skalbmierski kościół św. Jana jest dziś wyjątkowym przykładem budowli w której połączono w harmonijną całość romańskie, XII-wieczne mury i wieże z gotyckim, XV-wiecznym korpusem nawowym o wysokiej jakości kamieniarki. Ciekawym elementem jest zachowany do dziś na glifie południowo – zachodniego okna prezbiterium schemat, który najprawdopodobniej wyobraża czteroprzęsłowy, budynek flankowany dwoma wieżami, być może będący średniowiecznym planem, czy też projektem odbudowy kolegiaty.
Przekształcenia nowożytne kościoła wpłynęły na zmianę wyglądu zachodniego szczytu i okna poniżej niego, dobudowanie kruchty zachodniej i przebudowanie kruchty północnej, wzniesienie neogotyckich hełmów wież oraz założenie sklepień w korpusie nawowym. Zmieniony został także kształt okien w prezbiterium gdzie usunięto ostrołuki i podniesiono parapety.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Sowała W., Średniowieczna architektura kościoła św. Jana Chrzciciela w Skalbmierzu, „Biuletyn Historii Sztuki”, LXXXII, nr 4, 2020.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.