Historia
Około 1480 roku mieszczanin z Sierpca, Stanisław Mączka, nabył część wsi Wilczogóra, by uposażyć ufundowany przez siebie kościół św. Ducha, początkowo przypuszczalnie konstrukcji drewnianej. Prace budowlane nad murowaną kaplicą rozpoczęto około 1491 roku, gdyż wystawiony został wówczas papieski list odpustowy. Dwa lata później wzmiankowany był przy kaplicy prezbiter imieniem Maciej, zaś w latach 1518-1519 król Zygmunt Stary zatwierdził uposażenie kościoła św. Ducha, zapewne wówczas z fundacji władcy powiększonego o prezbiterium.
Kaplica pierwotnie działała przy szpitalu dla ubogich, pod koniec XVI wieku dającemu schronienie czterem kobietom i czterem mężczyznom. Jego utrzymanie zapewniały dochody ze wspomnianej Wilczogóry, szpital posiadał także ogrody i dwa łany gruntu w mieście z czego czerpał dwie kopry groszy rocznie tytułem dzierżawy. Na utrzymanie ubogich prepozyt rocznie przeznaczać miał jedną kopę groszy, jeden korzec grochu, dwa korce krup, jedną połeć mięsa, jedno sadło, jeden garniec masła i jedną kopę gomółek sera. W zamian pensjonariusze przestrzegać musieli surowego regulaminu zakazującego niezgody, pieniactwa, kłótliwości, pijaństwa, czy nierządu, a nakazującego posłuszeństwo i odprawianie modłów.
W 1597 roku w kaplicy miała miejsce wizytacja, która odnotowała funkcjonującą jeszcze zakrystię. W 1614 roku kaplica uległa zniszczeniu na skutek pożaru, po którym być może zakrystia uległa całkowitej rozbiórce. W kolejnych latach świątynia została odbudowana, ale w 1760 roku na skutek zaniedbań i braku remontów miała się znajdować w podupadłym i zrujnowanym stanie. Z tego powodu w 1770 roku przeprowadzany został remont połączony z przebudową, podczas której między innymi dostawiono kruchtę. Kolejne remonty prowadzono w 1850, 1914 i 1929 roku. Ostatnie większe prace budowlane miały miejsce w 1958 roku, kiedy to przywrócono oryginalne wejście od zachodu kosztem nowożytnego wschodniego oraz odkryto pod tynkami polichromie.
Architektura
Kaplicę usytuowano na terenie północno – zachodniej części miasta lokacyjnego. Wzniesiono ją z cegły układanej w wątku gotyckim, przy niewielkim wykorzystaniu kamienia od strony lica. Utworzono budowlę na planie stosunkowo długiego prostokąta, być może z podsklepioną zakrystią po stronie północnej. Prezbiterium w zasadzie nie zostało wyodrębnione zewnętrznie z bryły budowli, jedynie od strony północnej utworzony został niewielki uskok muru.
Elewacje zewnętrzne kaplicy w większości pozostawiono gładkie, bez przypór, pozbawione zdobień, przeprute jedynie obustronnie rozglifionymi oknami. Część prezbiterialną oświetlały dwa okna, jedno od wschodu (nietypowo nie na osi ale przesunięte) oraz jedno od południa, natomiast po stronie północnej umieszczono dwułuczną blendę. Kolejne blendy o półkolistych zamknięciach oflankowały okno wschodnie. Całość budowli przykrywał dach dwuspadowy, od wschodu i zachodu oparty na trójkątnych szczytach, z których zachodni, a zapewne także i wschodni, zdobiony był ostrołucznymi wnękami. Wejście umieszczono w ścianie zachodniej w ostrołucznie zamkniętym portalu, na podłuczu zdobionym malowaną dekoracją maswerkową. Wewnątrz kaplicy wschodnią cześć prezbiterialną zaznaczono uskokiem muru oraz wyposażono po bocznych stronach w potrójne wnęki pod sedilia o półkolistych zamknięciach. Wnętrze nie zostało podsklepione, przykrywały je drewniane stropy kładzione na odsadzkach.
Pierwotnie ściany nawy i prezbiterium pokryte były barwnymi malowidłami figuralnymi i ornamentalnymi, z których część umieszczono we wnękach, a część (inskrypcje) na glifach okien. Ich układ nie polegał na geometrycznym podziale ścian na pola, w które wkomponowane byłyby poszczególne sceny, jak to często praktykowano w średniowieczu. Elementy całego zespołu wykorzystywały natomiast w sposób raczej dowolny poszczególne fragmenty ścian, bez podziałów wyznaczających granice (za wyjątkiem ograniczeń samych wnęk). Malowidła tworzyć mogły system ikonograficzny, dydaktyczny i memoratywny, któremu odpowiadały sceny takie jak: Ostatnia Wieczerza, Weroikon, męczennica św. Katarzyna, Ukrzyżowanie Chrystusa czy Sąd Ostateczny, a więc zbliżone tematyką do problematyki śmierci.
Stan obecny
Kaplica zachowała się do czasów współczesnych, ale uległa w okresie nowożytnym sporym przekształceniom. Nie zachowała się znana z XVI-wiecznej wizytacji gotycka zakrystia, natomiast obydwie widoczne dziś aneksy (północna zakrystia z XX wieku i zachodnia kruchta z XVIII stulecia) są nowożytne i współczesne. Ponadto przekształcone zostały w stylistyce barokowej obydwa szczyty, a okno wschodnie musiano zrekonstruować. Spośród późnośredniowiecznych elementów warto zwrócić uwagę na późnogotyckie sedilia oraz na pozostałości polichromii z początku XVI wieku w prezbiterium (niestety relikty malowideł w nawie zostały skute lub zatynkowane, za wyjątkiem maswerków na arkadzie wejściowej). Z pierwotnego wyposażenia kościoła przetrwała jedynie drewniana rzeźba z przełomu XV i XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jaworski R., Z dziejów szpitala św. Ducha w Sierpcu, „Notatki Płockie”, tom 28, nr 4, 1983.
Kowalski T., Treści ideowe malowideł ściennych w kościele szpitalnym pw. Ducha Świętego w Sierpcu [w:] Ziemia sierpecka – znana i nieznana: przewodnik historyczno-krajoznawczy, t. 2, Sierpc 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Szymański S., Nieznane malowidła ścienne XVI w. w Sierpcu, „Notatki Płockie”, tom 4, numer 11/12 (1959).