Historia
Najstarsza wzmianka o Sieradzu odnotowana została w 1136 roku w bulli gnieźnieńskiej, w której przekazano, iż był on siedzibą kasztelani z targiem i komorą celną. Pierwotnie na miejscu późniejszego zamku funkcjonował gród, sięgający według odkryć archeologicznych swymi początkami XI wieku. Jego znaczenie wzrosło w latach 30-tych XIII wieku, po oderwaniu Sieradza od ziemi krakowskiej za rządów Konrada Mazowieckiego. Najazd mongolski z 1241 roku zapewne zniszczył gród, ale został on wkrótce potem odbudowany, a w jego pobliżu około 1247-1255 roku Kazimierz Konradowic lokował miasto Sieradz. Gdy w XIII wieku Sieradz stał się stolicą książęcą Leszka Czarnego, władca ten między 1263 a 1279 rokiem wyremontował stary gród, wzmocnił wały i wzniósł w ich obrębie murowaną z cegły rotundę z wyodrębnionym prezbiterium.
Od 1288 roku miejscowymi dobrami władał Władysław Łokietek, który zmuszony był dwukrotnie kapitulować w Sieradzu w obliczu przeważających sił czeskich Wacława II: w 1292 oraz w 1297 roku. Łokietek zapewne kontynuował przebudowę grodu zaczętą przez jego poprzedników, o czym świadczyłoby wystosowane w 1290 roku żądanie 4 grzywien z kasztelani wolborskiej na „perficiendum castellum novum in Siracz”. Po wygnaniu Łokietka i gnieźnieńskiej koronacji Wacława II w 1300 roku w Sieradzu mógł przez krótki czas rezydować starosta, ale już w latach 1327-1339 udzielnym księciem na Sieradzu został bratanek Łokietka, Przemysł, który otrzymał od króla gród w zamian za Kujawy inowrocławskie. W trakcie jego rządów drewniane zabudowania i obwarowania Sieradza spłonęły z powodu najazdu krzyżackiego z 1331 roku.
Po śmierci Przemysła w 1339 roku Kazimierz Wielki osadził w Sieradzu swego starostę Jaranda. Być może wiązało się to z rozpoczęciem prowadzonej z inicjatywy króla gruntownej przebudowy grodu w murowany zamek, która mogła jednak nie nastąpić szybciej niż w 1357 roku. W tamtym bowiem roku Kazimierz Wielki wysłał pismo do arcybiskupa gnieźnieńskiego, w którym wspomniano o przeprowadzeniu prac budowlanych i porządkowych przy zamkach w Gnieźnie, Łęczycy, Nakle i Sieradzu (Syradz). Kazimierz w czasie swego panowania był w Sieradzu co najmniej osiem razy od 1347 do 1369 roku, a w tym czasie na zamku urzędowało pięciu starostów (wspomniany Jarand, Chebda, Jan Kmita, Jaksa herbu Gryf i niejaki Ziema odnotowany w 1370 roku). W okresie tym wspomniano też po raz pierwszy o miejscowym młynie królewskim.
Sieradz odgrywał ważną rolę w dobie bezkrólewia i walk o władzę po śmierci Ludwika Węgierskiego. W lutym 1283 roku na zamku doszło do zjazdu poselstwa węgierskiego, prezentującego stanowisko królowej Elżbiety bośniackiej szlachcie polskiej, a po miesiącu miało miejsce kolejne spotkanie, na którym pod przewodnictwem arcybiskupa Bodzanty szlachta okrzyknęła królem księcia mazowieckiego Siemowita IV, choć ostatecznie z powodu zbyt małej liczby rycerstwa do koronacji nie doszło. Ten i kolejne zjazdy zapewne w większości odbywały się przy kościele farnym, ale zamek z pewnością służył wówczas celom mieszkalnym dla najznaczniejszych gości.
W XV wieku zamek został rozbudowywany, pełną formę uzyskując w czasach Władysława Jagiełły. Za jego rządów w 1423 roku arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec potwierdził erekcję kaplicy zamkowej pod wezwaniem Świętej Trójcy, a około 1430 roku ustanowił przy niej kolegiatę. Prowadzono też prace budowlane, odnotowany został bowiem w źródłach pisanych w 1425 roku murarz zamkowy Niklos i cieśla Marcin. Za rządów Jagiellonów Sieradz pełnił rolę istotnego ośrodka politycznego, w którym organizowano zjazdy decydujące o wyborze następców tronu: w 1432 Władysława III Warneńczyka oraz w 1445 Kazimierza Jagiellończyka. Nadawano tam także królewskie przywileje i zatwierdzano rozejmy. W 1433 roku hospodar mołdawski Eliasz, zbiegły do Polski po przegranej z bratem Stefanem, osadzony został wraz z rodziną na sieradzkim zamku, co prawdopodobnie związane było z chęcią izolacji od terenów ojcowizny, jak i walorami rezydencjonalnymi zamku. Te ostatnie potwierdzałoby także wykorzystywanie Sieradza jako bezpiecznej siedziby mieszkalnej przez Elżbietę Rakuszankę i jej dwór w pierwszym okresie wojny trzynastoletniej. Po śmierci króla Kazimierza IV Sieradz stracił funkcję królewskiej siedziby na rzecz Piotrkowa, stając się siedzibą starostów.
W pierwszej połowie XVI wieku, w dobie starosty Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż, który pełnił urząd do 1532 roku, oraz Jana Spytka Tarnowskiego, starosty od 1536 do 1547 roku, przeprowadzano prace remontowe oraz przebudowy zamku. Między innymi został on wówczas wzmocniony zewnętrznym obwodem obwarowań, a rotunda po zawaleniu sklepienia została odbudowana i przeznaczona na cele mieszkalne i archiwum (nowy kościół Trójcy Świętej usytuowano natomiast między podzamczem a miastem). Dzięki działaniom sprawnych starostów, w chwili inwentaryzacji z 1568 roku, przeprowadzonej po śmierci Stanisława Tarnowskiego, stan zamku był dobry. Zmianę sytuacji przyniósł dopiero pożar z 1588 roku, a następnie postępujący upadek koniunktury i okres gorszego zarządzania, który przyczynił się zwłaszcza do upadku przygródka. Jednym ze skutków pożaru lub niefachowych prac remontowych mogło być zawalenie w 1593 roku sklepienia archiwum (dawnej kaplicy).
W trakcie potopu szwedzkiego w 1655 roku Sieradz został zajęty przez Szwedów, na krótki okres wyzwolony w kolejnym roku i ponownie utracony jeszcze w 1656 roku. Ostatecznie szwedzki garnizon skapitulował bez walki w 1657 roku, ale prawdopodobnie stan zamku po wojnie i okupacji nie był dobry, a dodatkowo w 1673 roku miał miejsce pożar, który zniszczył zamkową kancelarię. Co prawda prowadzono też w czwartej ćwierci XVII wieku mniejsze lub większe prace remontowe, lecz upadek zabudowań postępował, zwłaszcza w trakcie wojen ze Szwecją na początku XVIII stulecia, gdy Sieradz kilkukrotnie przechodził z rąk do rąk. W roku 1800 roku władze zezwoliły na podjęcie prac rozbiórkowych zdegradowanego zamku, w celu wykorzystania przez mieszczan cegieł na inne budowle.
Architektura
Zamek wzniesiono na ziemnym nasypie będącym reliktem starszego grodu w zalewowej dolinie rzeki Warty, na kępie nad jej dopływem Żegliną. Zbudowany był z cegły na kamiennych fundamentach na planie zbliżonym do owalu o wymiarach około 71×60 metrów. Składał się z muru obwodowego o grubości 2,6-3 metrów, wysuniętego przed północną linię murów czworobocznego budynku bramnego, stojącej obok bramy wieży głównej, domu mieszkalnego ulokowanego przy murach w części południowej oraz drewnianej zabudowy gospodarczej. Spośród niej przy zachodniej kurtynie muru odkryta została XIV-XV wieczna kuchnia zamkowa. Był to budynek o konstrukcji zrębowej o długości około 6 metrów. Po 1533 roku kuchnię tą rozebrano i przeniesiono bardziej na północ.
Wysokość muru obronnego, znana dzięki XVI-wiecznym inwentarzom, wynosiła 11,8 metrów, grubość u podstawy około 3 metry, a w wyższych partiach około 2,4 metra. Całkowita długość oscylowała w około 220 metrach, składających się z 12 prostych odcinków. Jego koroną biegł ganek dla obrońców i krenelaż, a w przyziemu wschodniej kurtyny znajdował się kanał odprowadzający wodę z powierzchni dziedzińca. Zamek otoczony był nawodnioną fosą o kilkunastu metrach szerokości, a prawdopodobnie dwa dodatkowe przekopy otaczały zamek wraz z przygródkiem.
Wieża główna flankowała bramę wjazdową do zamku i pełniła funkcję stołpu. Wzniesiono ją na rzucie ośmioboku o średnicy około 10 metrów i grubości muru wynoszącej 2,35 metra, czyli takiej jak grubość murów obwodowych. Całkowita wysokość wieży wynosiła prawie 16 metrów, tak więc jej korona wystawała jedynie 4 metry ponad blanki murów obronnych. Wejście do niej znajdowało się na wysokości 7 metrów powyżej poziomu dziedzińca (dostępne zapewne po drabinie), a wnętrze podzielone było drewnianymi stropami na cztery kondygnacje. Najniższa, ciemna i duszna kondygnacja zapewne pełniła funkcję wiezienia.
Usytuowana w odległości około 9 metrów od stołpu wieża bramna była budowlą trójkondygnacyjną, być może z najwyższym piętrem o konstrukcji drewnianej. Ponad przejazdem bramnym mieściła się w niej oświetlana dwoma oknami izba z szafką niszową w grubości muru. Wjazd do zamku prowadził od strony położonego na zachodzie miasta, prowadząc przez przygródek i most ze zwodzonym przęsłem przerzuconym nad dwoma przekopami, gdzie co najmniej od XVI wieku wznosiły się dwie drewniane bramy. Dalej droga prowadziła zabudowaniami przygródka (browar, łaźnia, stajnie) do opisanej wieży bramnej.
Budynek mieszkalny przy kurtynie południowej posiadał 46 metrów długości, 10,6 metrów szerokości, 11,8 metrów wysokości i ściany od strony północnej nieco cieńsze niż mury obwodowe (2 metry). Kondygnacja piwniczna podzielona była na cztery komory z których skrajna wschodnia pełniła funkcję więzienia. W pozostałych znajdowały się głównie składy pożywienia, beczki z piwem, akcesoria myśliwskie i rybackie itp. W przyziemiu posiadał trzy pomieszczenia, z czego środkowe było największe (9×17,5 metra), zachodnie niewiele mniejsze (10×16 metrów) i wschodnie najmniejsze (7,5×8 metrów). W centralnej izbie odkryto relikty filara podtrzymującego sklepienie lub strop, prawdopodobnie pierwotnie w pomieszczeniu były trzy taki słupy. Pomieszczenie to w XVI wieku pełniło rolę wielkiej sieni, komnata wschodnia funkcję skarbca, a zachodnia była wykorzystywana jako archiwum ksiąg grodzkich i zbrojownia. Piętro budynku dzieliło się na tzw. sień wyższą, przyległą do niej komnatę zachodnią (ogrzewaną piecem i wyposażoną w latrynę) oraz izbę wschodnią. Komunikację pomiędzy piętrami zapewniał zewnętrzny, drewniany ganek przy północnej elewacji. Można nim było nie tylko przemieszczać się wzdłuż domu, ale i przejść na ganek w koronie murów obronnych. Dodatkowo izbę wschodnią łączyło murowane i zadaszone przejście do kaplicy.
Na wschód od domu mieszkalnego znajdowała się rotunda Leszka Czarnego z XIII wieku, funkcjonująca w późniejszym okresie średniowiecza jako kaplica zamkowa. Był to obiekt dwuczęściowy składający się z zachodniej nawy, posadowionej na kamiennym fundamencie i założonej na planie koła o średnicy 10,2 metra, oraz ze wschodniej apsydy (5×5,9 metra), która była zamknięta od wschodu trzema bokami i postawiona również na kamiennym fundamencie. Grubość muru nawy wahała się 2,20 do 2,40 metrów, natomiast grubość muru apsydy wynosiła około 1 metra. Lico zewnętrzne i wewnętrzne rotundy wykonane było z cegły w wątku wendyjskim. Rotunda była obiektem dwukondygnacyjnym, prawdopodobnie pokrytym wewnątrz polichromiami ściennymi z czasów Władysława Jegiełły. Jak wspomniano powyżej, jej górne piętro zostało połączone przejściem ze wschodnią komnatą głównego domu mieszkalnego.
W pierwszej połowie XVI wieku (1537-1541) u podstawy nasypu na którym wznosił się zamek, wzniesiono zewnętrzny, drewniany pierścień obwarowań. Składał się on z obitego gontem parkanu ze strzelnicami i pokrytego daszkiem chodnika dla obrońców. Pierścień ten wzmocniono pięcioma basztami. Mniej więcej w tym okresie powstał także w północno – wschodniej części dziedzińca tzw. dom sądowy. Był to drewniany, piętrowy budynek (9×25-30 metrów) dostawiony do muru obronnego. Jego przyziemie pełniło funkcje magazynowe i gospodarcze (spiżarnia, kurnik, sień, komórka), a dostępne po zewnętrznych schodach i ganku piętro spełniało role sali sądowej. Ostatnim budynkiem dodanym w pierwszej połowie XVI wieku była piekarnia przy wschodnim odcinku muru oraz dom dla służby przy zachodniej kurtynie. Piekarnia początkowo była budynkiem stanowiącym lokum dla zamkowej straży, a funkcję zmieniła w drugiej połowie XVI stulecia. Była to parterowa, drewniana budowla (16-19×6,5 metra) z centralnie usytuowaną sienią, izbą z piecem po południowej stronie i komorami od północy. Dom dla służby miał dwie kondygnacje mieszczące łącznie osiem pokoi, każdy oświetlany osobnym oknem.
Stan obecny
Zamek nie przetrwał do naszych czasów. Wstęp na jego teren jest wolny. W ostatnim czasie wystawiono tam szereg tablic opisujących w ciekawy i przystępny sposób historię zamku i jego przemiany architektoniczne. W sieradzkim Muzeum Okręgowym obejrzeć można, odnalezione podczas prac archeologicznych na terenie zamku, zabytki ruchome w postaci ozdób, narzędzi i fragmentów uzbrojenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Zamek królewski w Sieradzu, Sieradz 2013.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.