Historia
Klasztor dominikański wraz z kościołem św. Jakuba został wzniesiony z fundacji biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w latach 1226-1250. Był to wówczas w Polsce drugi klasztor dominikański po Krakowie oraz jeden z najstarszych w Europie. Stanął na miejscu jeszcze starszego kościoła z 1211 roku, ufundowanego być może przez piastowską księżniczkę Adelajdę, córkę księcia krakowskiego Kazimierza II Sprawiedliwego. W pierwszej fazie budowy, w latach 1226-1236, wkrótce po sprowadzeniu dominikanów do Sandomierza, rozpoczęto prace nad nawą główną kościoła, do której wkrótce dostawiono prezbiterium i zakrystię. W drugim etapie ukończono korpus nawowy i wschodnie skrzydło klasztoru, które zaczęto budować około 1236 roku. Z przerwą wywołaną najazdem mongolskim w 1241 roku, prace kontynuowano do połowy XIII wieku, przy czym kościół klasztorny wznoszono przy udziale różnych warsztatów, a koncepcja jego budowy nieco zmieniała się w trakcie długiego procesu powstawania.
Na przełomie 1259 i 1260 roku Mongołowie wymordowali wszystkich zakonników, wraz z ówczesnym przeorem konwentu, Sadokiem. Najazd położył także kres funkcjonowaniu miasta położonego obok kościoła, zastąpionego nowym ośrodkiem wytyczonym na północny – wschód od Wzgórza Świętojakubskiego, lokowanym w 1286 roku. Na miejsce zabitych zakonników wkrótce do Sandomierza przybyli dominikanie z innych konwentów, dzięki czemu zabudowania nie popadły w ruinę i prace budowlane mogły być kontynuowane. Książę Leszek Czarny przy okazji lokowania miasta wystawił dwa przywileje dla dominikanów. W pierwszym z nich przekazał zakonnikom plac położony w południowo – zachodnim skraju nowo wytyczonego miasta, w którym mogliby oni znaleźć schronienie w razie kolejnych najazdów, a także zezwolił na budowę młyna. W drugim, wystawionym w 1287 roku, m.in. przyznał braciom prawo darmowego przemiału zboża i słodu w młynie książęcym oraz pozwolił na swobodny połów ryb w wodach książęcych.
Pod koniec XIII stulecia dobudowano do zachodniej ściany kościoła klasztornego wczesnogotycką dzwonnicę, wzniesioną prawdopodobnie także do celów obronnych, po najeździe Tatarów z przełomu 1287 i 1288 roku. Według statutów zakonnych, w klasztorach dominikanów zakazana była budowa wież kościelnych, co traktowano jako wyraz ubóstwa, lecz w Sandomierzu przepis ten złamano, zapewne ze względu na bezpieczeństwo braci, mieszkających wyjątkowo poza miejskimi murami obronnymi. U schyłku XIII wieku powstało też skrzydło południowe klauzury. Najpóźniej, zapewne w drugiej połowie lub pod koniec XIV wieku, zbudowane zostało skrzydło zachodnie. W 1399 roku kościół przeszedł pierwszy gruntowny remont, przeprowadzony po zniszczeniach jakich doznał w czasie najazdu Litwinów i pożarze. Finansowego wsparcia udzieliła wówczas królowa Jadwiga Andegaweńska, która często odwiedzała klasztor.
W okresie późnego średniowiecza klasztor stopniowo się bogacił i utrzymywał znaczenie jako miejsce pielgrzymek, kazań, procesji czy pochówków dla świeckich. Już w XIII wieku czyniono starania o zatwierdzenie kultu męczenników sandomierskich, a odpust ku ich czci, określany jako Jubileus Consuetus bądź Magna Indulgentia, był w XIV wieku i później znany w całej Polsce. Klasztor cieszył się wsparciem przedstawicieli najwyższych elit, uzyskując przywileje majątkowe m.in. od królowej Jadwigi i króla Władysława Jagiełły w 1424 i 1431 roku.
Na początku XVII wieku zaczęto wprowadzać do architektury klasztoru elementy barokowe, głównie w kaplicach bocznych kościoła. W XVIII wieku zespół klasztorny zaczął stopniowo popadać w ruinę, a w 1864 roku nastąpiła kasata konwentu. Po roku 1884 magistrat Sandomierza rozebrał większą część opustoszałych budynków, pozostawiając skrzydło wschodnie i fragment zachodniego. Rozebrano też krużganki z wyjątkiem krótkiego odcinka przy skrzydle wschodnim. Po pożarze z 1905 roku, który strawił ołtarz główny i część prezbiterium, przeprowadzono gruntowną renowację kościoła, w trakcie której przywrócono budowli romański charakter. Kościół został uszkodzony podczas II wojny światowej, kolejna restauracja miała miejsce dopiero na przełomie lat 80-tych i 90-tych.
Architektura
Klasztor dominikański wraz z kościołem św. Jakuba usytuowany został na lewym brzegu Wisły, na stoku Wzgórza Świętojakubskiego, łagodnie opadającym w kierunku wschodnim. Wzgórze to zajmowała w XII-XIII wieku duża, otwarta osada handlowa, natomiast obwarowane miasto lokacyjne założone zostało po stronie północno – wschodniej, na sąsiednim nadwiślańskim wzniesieniu. Kompleks klasztorny założono na planie prostokąta, którego północny bok stanowił kościół, zaś trzy pozostałe boki budynki klauzury. Całość otaczała kwadratowy wirydarz.
Późnoromański kościół klasztorny otrzymał formę trójnawowej bazyliki o wielkości wnętrza 17,4 x 22 metry, z prosto zamkniętym, wydłużonym prezbiterium po stronie wschodniej, o wymiarach wnętrza 7,9 x 18 metrów, z dostawioną do północno – zachodniego narożnika czworoboczną, dwukondygnacyjną dzwonnicą wielkości 6,3 x 7,1 metra i wysokości do korony murów wynoszącej około 13 metrów. Mury prezbiterium pierwotnie opięto lizenami lub przyporami, lecz na przełomie XIII i XIV wieku, w związku z założeniem sklepienia i problemami statycznymi, konieczne było domurowanie dodatkowych przypór przy ścianie wzdłużnej. Dzwonnicę wzmocniono narożnymi uskokowymi szkarpami, przy czym ciekawie rozwiązano przyporę północno – zachodnią wieży, posiadającą arkadowe przejście, niegdyś umożliwiające komunikację z zachodnim skrzydłem klasztoru. Wieża charakteryzowała się grubymi murami w partii przyziemia, mającymi od 1,1 do 1,4 metra szerokości, ale znacznie zwężającymi się do 0,7-0,9 metra na poziomie piętra, co wraz ze szczelinowymi otworami wskazywałoby na początkową chęć nadania budowli cech obronnych, zarzuconych na późniejszym etapie prac.
W elewacji północnej kościoła umieszczono główne wejście, wspaniały, bogato zdobiony szeregiem motywów ornamentalnych (rauty, muszle, plecionki, palmety, główki w koronach), profilowany, dwudzielny portal z XIII wieku. Jego występ pierwotnie zwieńczony był trójkątnym frontonem, a przejścia zamknięte trójliśćmi zdobionymi na klińcach rozetami. Elewację północną korpusu nawowego, zwróconą w stronę miasta, ozdobiono ponadto u góry szerokim fryzem z motywem przenikającej się plecionki, zaś umieszczone od tej strony okna ozdobiono archiwoltami o motywach zoomorficznych. Fryz poprowadzono też dolnymi partiami korpusu nawowego i prezbiterium, ponadto ścianę północną i wschodnią prezbiterium ozdobiono fryzem z przenikających się arkadek, któremu towarzyszyły rzędy ukośnie ustawionych cegieł.
Kondygnacja przyziemia wieży została wyodrębniona od piętra dekoracyjnym fryzem ząbkowym. Fryz ten poprowadzono wokół dzwonnicy pod przeźroczami i ponad nimi, pod gzymsem okapu dachu. Uzyskał on wysokość jednej warstwy układanych pod skosem cegieł, z użyciem na przemian ozdobnej, mocniej wypalonej cegły zendrówki. W przyziemiu elewację południową wieży przebito otworami szczelinowymi, wąskimi i wysokimi, nieco zwężającymi się ku górze, z górnymi narożnikami zamkniętymi dekoracyjnymi cegłami. Ponadto południową ścianę ozdobiono półkoliście zamkniętą blendą, a dwie podobne umieszczono też od zachodu. Półkoliste łuki blend wsparte zostały w środku na konsolkach z ceramicznych kształtek. Elewacja północna nie otrzymała zdobień za wyjątkiem cegły zendrówki ponad kamienną podmurówką. Na piętrze z każdej strony utworzono po dwa dwudzielne, wysokie przeźrocza, osadzone wewnątrz półkoliście zamkniętych wnęk podpartych pośrodku konsolami z geometrycznych, ceramicznych kształtek. Dzwonnica dostępna była tylko z wnętrza kościoła, portalem z północnej nawy bocznej.
Wewnątrz kościoła pięcioprzęsłowy korpus podzielony został szeregiem ostrołukowych, nieprofilowanych arkad opartych na kwadratowych w przekroju filarach. Filary te ułożono w niejednakowych odległościach, oscylujących między 3,6 a 3,9 metra. Ponadto arkady południowe zostały umieszczone na wyższych filarach, najpewniej z powodów funkcjonalnych, dla możliwości doświetlenia wnętrza wyżej osadzonymi ze względu na krużganki oknami nawy południowej. Nawa główna o szerokości od 7,9 do 8,4 metra, nakryta była drewnianym stropem płaskim, o połowę węższe nawy boczne otrzymały natomiast otwartą więźbę dachową. Także prezbiterium pierwotnie przykryte było drewnianym stropem, prawdopodobnie w XIV wieku zastąpionym przez trójprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe. Obie części kościoła rozdzielone zostały arkadą tęczy. Nie do końca regularny kształt korpusu, którego ściana zachodnia i tęczowa poprowadzone zostały pod lekkim skosem, a przez to niesymetryczny rozstaw filarów, mogły wynikać z lokalizacji kościoła i kształtu ograniczonej od zachodu działki.
Od strony południowej do kościoła dostawiono prostokątne w planie założenie klasztorne. Skrzydło wschodnie, wykorzystując naturalny spadek terenu, zostało podpiwniczone. W części południowej usytuowano tam piwnicę o łącznie czterech przęsłach, ze sklepieniem krzyżowym na gurtach wspartym na środkowym filarze. Połączona z nią została druga, niewielka piwniczka. W przyziemiu przy prezbiterium kościoła umieszczona była zakrystia, dalej kapitularz z przezroczami po obu stronach wejścia w ścianie zachodniej (od strony wirydarza), a następnie szereg pomieszczeń użytkowych. Wśród nich znajdowało się podłużne pomieszczenie z klatką schodową, prowadzącą do dormitorium na piętrze. W okresie średniowiecza wirydarz nie posiadał murowanych krużganków, lecz południowy portal w prezbiterium zdaje się świadczyć o istnieniu krużganków drewnianych. Skrzydło południowe początkowo nie stykało się ze skrzydłem wschodnim, być może nawet znajdujący się tam refektarz stanowił osobny budynek, ustawiony pod kątem prostym w stosunku do krużganka.
Stan obecny
Kościół św. Jakuba wraz z klasztorem dominikańskim jest jednym z najstarszych zabytków ceglanych na terenie Polski i należy do najcenniejszych budowli okresu romańskiego. Uwagę zwracają przede wszystkim zdobienia elewacji północnej i wschodniej, oraz wspaniały portal północny, którego bogaty program dekoracji jest zjawiskiem unikalnym w Polsce. Niestety trójkątny fronton portalu został omyłkowo usunięty w trakcie renowacji. Unikalna jest również dla klasztorów dominikańskich dzwonnica, która posiada jedne z najstarszych w Polsce dzwonów: mniejszy z 1314 oraz większy z 1389 roku. W prezbiterium natomiast umieszczona jest piscina oraz drewniany sarkofag Adelajdy, według tradycji fundatorki kościoła przeddominikańskiego. Sklepienie w prezbiterium pochodzi już z XVII wieku, kiedy to też poszerzono część okien, a niektóre wybito w całości. Ponadto wielokrotnie przemurowywane były przypory prezbiterium, a w trakcie renowacji wymieniono gzymsy impostowe filarów i większość cokołów. Kościół pełni nadal funkcje sakralne, a do klasztoru, z którego zachowało się przebudowane w okresie nowożytnym skrzydło wschodnie (bez południowego przęsła), po długiej przerwie powrócili w 2001 roku dominikanie. Przetrwał także fragment dawnego skrzydła zachodniego, przekształconego w XVII wieku na kaplicę św. Jacka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Doroz-Turek M., Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Sandomierzu, „Architectus”, nr 4(56), 2018.
Doroz-Turek M., Gołembnik A., Kamińska J., Uwagi na temat faz budowy dominikańskiego kościoła św. Jakuba w Sandomierzu – wyniki badań interdyscyplinarnych, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 76/2023.
Kamińska J., Extra et infra muros – formy architektoniczne i funkcjonowanie dwóch konwentów dominikańskich w średniowiecznym Sandomierzu, „Zeszyty Sandomierskie”, XXVII/50, 2021.
Kunkel R., Późnoromańskie klasztory zakonu braci mniejszych i braci kaznodziejów w Małopolsce [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.