Historia
Pierwsze zabudowania mieszkalno – obronne wniesione zostały w Rytwianach w drugiej połowie XIV wieku, przypuszczalnie z inicjatywy kasztelana radomskiego Klemensa z Mokrska herbu Jelita, pomimo że kronikarz i historyk Jan Długosz przekazał w „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis”, iż zamek powstał w XV wieku z inicjatywy biskupa Wojciecha Jastrzębca. W 1397 roku zamek był przedmiotem sporu między kasztelanem radomskim Klemensem z Mokrska, a Małgorzatą, wdową po Paszku z Rytwian, drugim ewentualnym fundatorze zamku.
W 1414 roku Rytwiany znajdowały się w rękach bratanków biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca, który nabył miejscowe dobra od panów ze Skotnik dla kasztelana brzezińskiego Marcina, prepozyta poznańskiego Ścibora i kanonika krakowskiego Wojciecha. Zostali oni odnotowani w związku z nadaniem przez ich wuja dziesięciny dla kaplicy zamkowej w Rytwianach (prawdopodobnie była to budowla drewniana pod wezwaniem św. Wojciecha). W zamian bratankowie przekazali kapitule krakowskiej kamienicę w okolicach Wawelu. Sam zamek w pierwszej połowie XV wieku został przebudowany na koszt biskupa, stając się rodową rezydencją Jastrzębców-Rytwiańskich.
W drugiej połowie XV wieku i w początkach XVI stulecia o zamek rytwiański toczyły się burzliwe spory. W 1494 roku Jan z Pilicy, wojewoda ruski, pozwał Ewę z Rytwian, żonę kasztelana sieradzkiego Mikołaja z Kurozwęk, o to, że z jej rozkazu słudzy ze wsi Wojciechów najechali i zajęli zamek oraz zniszczyli jego bramę. Następnie w 1502 roku Adam, syn Mikołaja z Kurozwęk, wojewody lubelskiego, zajął zamek przemocą wraz z 60 ludźmi, zrabował kosztowności, pieniądze oraz dokumenty. W zbrojowni znajdować się wówczas miały między innymi 2 działa, 40 hakownic i 200 rusznic, a napastnicy zrabowali 40 zbroi kopijniczych, 50 strzelczych, 80 pancerzy kolczych i oporządzenie jeździeckie na 80 koni. Spór rozwodowy między Mikołajem z Kurozwęk a Ewą z Rytwian rozstrzygnął dopiero w 1505 roku król Aleksander Jagiellończyk, stwierdzając, że do zakończenia procesu Mikołaj powinien dzierżyć zamek Rytwiany wraz ze wsiami.
W 1516 roku doszło na zamku do pożaru. Kolejne zniszczenia przyniósł 1657 rok i węgierskie wojska Jerzego Rakoczego. Choć mocno zrujnowany, zamek użytkowany był jeszcze do początku XIX wieku. Dopiero w 1859 roku kolejni właściciele, Potoccy, rozebrali większą część murów zamku z przeznaczeniem na materiał budowlany. Jeszcze w okresie międzywojennym, z polecenia ówczesnego właściciela dóbr Jerzego Radziwiłła, miały być prowadzone prace przy wykopywaniu murów, z których kamień wykorzystywano do produkcji wapna.
Architektura
Zamek zbudowany został na płaskim, nizinnym terenie, pośród podmokłych łąk i niewielkich dopływów Wisły. W pierwszej fazie z końca XIV wieku utworzony został budynek o wymiarach 13 x 39,1 metrów, usytuowany na osi wschód – zachód. Prawdopodobnie na północ od niego, po drugiej stronie dziedzińca stał analogiczny, równolegle położony dom. W pierwszej połowie XV wieku składające się z dwóch domów założenie otoczone obwodem muru obronnego na rzucie prostokąta. Ponadto przy północnej kurtynie, na miejscu starszego budynku wzniesiono nowy, większy dom. Brama wjazdowa znajdowała się zapewne we wschodnim odcinku muru, gdzie poprzedzać mógł ją zwodzony most przerzucony nad fosą. Całość miała prostą formę, popularną pośród zamków Niżu Polskiego (np. Gosławice, Borysławice Zamkowe, Ćmielów).
Dom południowy wzniesiony został z cegły na kamiennym cokole. Wyróżniał się zewnętrznymi elewacjami dekorowanymi w romby utworzone z ciemniejszej cegły zendrówki oraz fryzem z kilku rzędów ustawionych pod skosem zwykłych cegieł. Ponadto elewacje rozczłonkowane były czworobocznymi otworami, pozostałymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Elewacje nie skierowane w stronę dziedzińca, ze względów obronnych zapewne nie posiadały dużej ilości okien. Większe otwory mogły się znajdować jedynie na najwyższych piętrach. Wnętrze budynku podzielone zostało na cztery kondygnacje z pomieszczeniami w układzie jednotraktowym.
Stan obecny
Do dzisiaj zachował się jedynie fragment ceglanego południowo – zachodniego narożnika murów ze skośną przyporą, ozdobionymi siatką rombów z zendrówki i fryzem ze skośnie ustawionych cegieł. Pozostała część obwodu murów została w ostatnich latach uczytelniona na powierzchni gruntu w celu ukazania zasięgu pierwotnego zamku. W kilku miejscach widoczne mają być ślady dawnej fosy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pankowski B., Stan badań archeologicznych nad średniowiecznymi zamkami dawnego województwa sandomierskiego, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 30/2009.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.