Historia
Zamek został zbudowany prawdopodobnie pod koniec XIII wieku. Po raz pierwszy odnotowano go w dokumentach w 1312 roku, kiedy to przywilej Władysława Łokietka zezwolił klaryskom ze Starego Sącza na pobieranie cła pod zamkiem „Ritter”. Za czasów Łokietka zamek należał więc do domeny królewskiej i stanowił ochronę komory celnej na Popradzie. Z niewiadomych przyczyn jeszcze w XIV wieku spłonął, po czym został rozbudowany, wpierw o obwód kamiennego muru obronnego, a następnie o murowany budynek mieszkalny. Od początku XV wieku pozostawał w rękach tenutariuszy: Jakusza z Boturzyna herbu Czewoja, a po nim przedstawicieli rodu Toporczyków, którzy od zamku przyjęli nazwisko Ryterskich. Zapewne któryś z członków tego rodów sfinansował rozbudowę bramy zamkowej, wzmocnionej około czwartej ćwierci XV wieku. W XVI wieku zamkiem administrował Piotr Kmita, jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych ludzi w Polsce. Prawdopodobnie jeszcze za jego rządów, około połowy XVI wieku, zamek po raz kolejny spłonął w niewyjaśnionych okolicznościach. Ostatni tenutariusz, Stanisław Garnysz, podstoli króla Zygmunta Augusta, nie podjął próby odbudowy warowni, która wkrótce potem popadła w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek usytuowany został na prawym brzegu Popradu, na wysokim wzgórzu wysuniętym cyplowato z jeszcze wyższego masywu Makowicy. Strome stoki zabezpieczały budowlę od strony zachodniej, gdzie opadały ku rzece, a także od północy i południa, w miejscach dwóch parowów. Najłagodniejsze podejście wiodło od strony wschodniej, poprzez przełęcz łączącą zamkowe wzgórze z wysokimi zboczami Makowicy, gdzie ulokowane było podzamcze z gospodarczym zapleczem zamku o konstrukcji drewnianej. Droga do zamku przebiegała południowym stokiem, a następnie przez przełęcz po południowej stronie podzamcza w stronę zachodnią. U podnóża zamku od strony podzamcza znajdował się wał ziemny, poprzedzony rowem suchej fosy.
Najwcześniejszym murowanym elementem zamku była cylindryczna, zbudowana z piaskowca wieża o średnicy 9,5 metra. Jej mury u podstawy miały 3 metry grubości, co tworzyło ciasną i ciemną komorę w przyziemiu. Otwór wejściowy znajdował się na poziomie piętra, niemal 6 metrów powyżej poziomu dziedzińca, tuż nad znacznym uskokiem muru, na którym mógł się opierać podest. Pierwotnie można było dostać się do niego po drabinie, a później zapewne z ganku na murze obronnym. Był to typowy przykład usytuowanego w najwyższym miejscu terenu stołpu (bergfriedu), czyli wieży służącej za ostateczne miejsce obrony i schronienia, nie przeznaczonej do stałego zamieszkiwania w okresie pokoju, ze względu na zbyt surowe warunki bytowe.
W drugiej fazie funkcjonowania zamku wzniesiono masywny mur obwodowy o grubości w przyziemiu od 2,2 do 2,4 metra, budowany odcinkowo wzdłuż krawędzi stoków wzgórza. Uzyskał on nieregularny, dostosowany do formy terenu kształt, zbliżony w planie do wydłużonego trójkąta, z zaokrąglonym czołowym narożnikiem. Wieża znalazła się w północnej, wyraźnie nachylonej ku południowi części dziedzińca. Mur został z wieżą połączony, ale całość jej bryły znalazła się w obrębie dziedzińca. Kluczowe ze względu obronności znaczenie zapewne miał wschodni, zaoblony narożnik muru, zbliżony kształtem do niskiej baszty, pod koniec średniowiecza zamknięty poprzeczną ścianą z portalem od strony dziedzińca. Utworzone w nim otwory strzeleckie mogły flankować drogę dojazdową oraz przedpole zamku z podzamczem.
Murowany dom mieszkalny wtórnie wypełnił zachodnią, najbezpieczniejszą część dziedzińca, w ten sposób, że trzy z jego boków stanowiły część starszego obwodu obronnego. Ku dziedzińcowi skierowana została ściana o grubości 1,6 metra. Przyziemie budynku było podzielone na dwa pomieszczenia, z portalowym wejściem poprowadzonym z dziedzińca do izby północnej. Również w niej utworzono szczelinowy otwór doświetlający, wskazujący na gospodarcze przeznaczenie ciemnych pomieszczeń. Mieszkalne komnaty tradycyjnie znajdować musiały się na piętrze, być może o podobnym układzie, z większą salą reprezentacyjną i mniejszą prywatną komnatą mieszkalną.
Brama wjazdowa do zamku początkowo znajdowała się w zachodniej, narożnej części południowego odcinka muru obronnego. W XIV lub XV wieku przeniesiono ją w stronę wschodnią ze względu na budowę murowanego domu mieszkalnego. Od strony dziedzińca południowy odcinek przy murze był jedynym nie zabudowanym obszarem, bowiem północny fragment po obu stronach wieży mógł już być zastawiony niską zabudową drewnianą. Prawdopodbnie w drugiej połowie XV wieku przed bramą wzniesiono czworoboczny budynek bramny, od strony zewnętrznej podparty czterema równoległymi w stosunku do siebie przyporami. Otwór wjazdu znajdował się w ścianie zachodniej, gdzie był dostępny po drewnianej rampie i moście zwodzonym.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zamku zachowały się ruiny wieży do wysokości 10 metrów, fragment zachodniego muru budynku mieszkalnego oraz relikty muru obronnego i budynku bramnego. Po przeprowadzeniu w ostatnich latach prac zabezpieczających i rekonstrukcyjnych korony muru obwodowego, zamek udostępniono dla zwiedzających. Wschodni narożnik zamku zadaszono i przeznaczono na platformę widokową. Niestety w wielu miejscach zamontowano metalowe barierki i schody, zamiast konstrukcji drewnianych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dworaczyński E., Zamek Rytro w świetle najnowszych badań archeologicznych [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Moskal K., Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.