Historia
Cystersi zostali sprowadzeni do Rud około 1252 – 1255 roku, być może z małopolskiego Jędrzejowa, po nieudanej próbie założenia siedziby w pobliskich Woszczycach. Pierwszy tymczasowy kościół, prawdopodobnie drewniany, zakonnicy wybudowali zaraz po przybyciu, a w 1258 roku książę raciborski Władysław nadał ufundowanemu przez siebie opactwu liczne przywileje. Budowę murowanego kościoła rozpoczęto niedługo później i zakończono wraz ze skrzydłem wschodnim oraz zachodnim opactwa około 1300 roku. Kościół konsekrowano w 1303 roku.
Podstawą egzystencji opactwa były ziemie wcześniejszej fundacji woszczyckiej (Woszczyce, Dobrosławice, Maciowakrze, Zawada), powiększone o dobra nadane przez księcia Władysława I w połowie XIII wieku. Były to wsie (Jankowice Rudzkie, Ruda Kozielska, Stanica), lasy, a także dziesięciny, czynsze, nadania, prawa do orki. Na terenie klasztoru i w okolicznych majątkach znajdowały się winnice, uprawiano chmiel, hodowano bydło i trzodę, istotne były połowy ryb oraz bartnictwo z racji dużych kompleksów leśnych i licznych strumieni wokół opactwa. Po osiedleniu się nad rzeką Rudą, mnisi rozpoczęli też akcję kolonizacyjną okolicznych terenów. Pomimo tego uposażenie i dochody nie były zbyt wielkie w porównaniu z innymi klasztorami cysterskimi. Tym ważniejsza była działalność gospodarcza związana z prowadzonym przez mnichów browarem, winiarnią i gorzelnią. Warzeniem piwa trudniono się co najmniej od przełomu XIV i XV wieku, a w 1412 roku klasztor zatrudniał świeckiego piwowara.
Opactwo stało się ośrodkiem edukacyjnym w którym już w XIII wieku funkcjonowało skryptorium oraz sanktuarium maryjnym, do którego przybywały rzesze pielgrzymów, ze względu na obraz Matki Boskiej Pokornej. Rozkwit klasztoru był zakłócany, podobnie jak w innych śląskich klasztorach, zawieruchami wojennymi. Lata kryzysu przyniosły wojny husyckie w pierwszej połowie XV wieku. Najazdy husytów skutkowały niszczeniem mienia i grabieniem majątku. Trudny okres dla klasztoru przyniosły również lata reformacji i wojny trzydziestoletniej. Klasztor był kilkakrotnie plądrowany i obciążany kontrybucjami. W 1625 liczba członków miejscowego konwentu spadła do pięciu.
Po zakończeniu wojny dla klasztoru nadeszły lepsze lata związane z postacią opata Andreasa Emanuela Pospela i jego następców. W latach 1671 – 1680 przebudowano klasztor i kościół nadając mu barokowy charakter, wzniesiono nowożytny pałac opacki, a w 1680 roku podwyższono mury nawy głównej, transeptu i prezbiterium. W 1685 wzniesiono kruchtę po stronie zachodniej, natomiast pięć lat później wymieniono część wyposażenia wnętrz. Po pożarze z 1724 roku całkowicie przebudowano fasadę zachodnią, a w latach 1785 – 1790 przeprowadzono kompleksową modernizację wystroju świątyni. W 1810 roku wprowadzona przez rząd pruski sekularyzacja zakończyła funkcjonowanie rudzkiego konwentu cysterskiego. W budynkach klasztornych założono szpital i następnie przekazano je landgrafowi Wilhelmowi von Hessen-Rothenburg, który rozpoczął ich przebudowę na prywatny pałac. W 1945 roku kościół i opactwo zostały spalone przez wojska sowieckie. Gruntowną odbudowę kościoła połączoną z regotyzacją wnętrza rozpoczęto w 1947, a prace renowacyjne prowadzono etapami aż do roku 2000.
Architektura
Klasztor usytuowano z dala od ludzkich osad, w otoczeniu lasów i mokradeł, w miejscu gdzie zbiegały się wody: Rudy, Rudki, Wierzbnika i Buku, na cyplu stożka napływowego strumienia Buk, otoczonego z trzech stron podmokłymi terenami. Płynąca w obniżeniu po północno – wschodniej stronie opactwa rzeka Ruda, w tym miejscu miała wąskie koryto, ułatwiające przeprawę, nurt jej był zaś szybki, co umożliwiało wykorzystanie wody w celach gospodarczych. W miejscu najwyższym, ale opadającym w kierunku rzeki Rudy, założono kościół opacki NMP, do którego po stronie północnej przystawiono trójskrzydłowe zabudowania klauzury. Od strony południowej kościoła znajdował się ogród. Do klasztoru prowadziły dwie bramy: jedna na dziedziniec przykościelny, druga do zabudowań gospodarczych, które prawdopodobnie były nieco mniej rozbudowane niż w innych klasztorach cysterskich na Śląsku.
Kościół klasztorny wybudowano z bardzo dobrze wypalonej cegły, układanej w wątku wendyjskim, uzupełnionej w częściach konstrukcyjnych i dekoracyjnych piaskowcem (wsporniki, zworniki, maswerki, ościeża). Otrzymał formę budowli orientowanej na planie krzyża łacińskiego, czteroprzęsłowej, trójnawowej, o układzie bazylikowym z nawą główną wyższą od naw bocznych. Nawa główna o szerokości 7,4 metra oświetlona została ostrołukowymi oknami, podobnie jak szerokie na 4,4 metra nawy boczne. Były one rozglifione i wypełnione wąskimi maswerkami o trójlistnych zwieńczeniach. Prezbiterium o wymiarach wewnętrznych 7,5×7,3 metra oraz przylegające do niego kaplice boczne wzniesiono na planie kwadratu, nawiązując do układu macierzystego opactwa w Jędrzejowie. W prezbiterium znalazł się profilowany otwór okienny znacznie większych rozmiarów niż pozostałe okna, wypełniony trójdzielnym maswerkiem. Długość całej budowli wyniosła 48,5 metra. Została ona z każdej strony wzmocniona zewnętrznymi przyporami, pierwotnie była też bezwieżowa (co nakazywała surowa reguła cysterska), a na przecięciu naw umieszczono jedynie niewielką sygnaturkę.
Głównym elementem fasady zachodniej był romańsko – gotycki wejściowy portal. Jego ościeże o nadprożu w kształcie trójliścia zostało wykonane z piaskowca i ceramicznych kształtek. W uskokach dolnej części portalu, na wysokich bazach ustawiono kamienne kolumienki o kostkowych głowicach z dekoracją roślinną, a kolejne kolumienki (już bez głowic) zbiegły się w kluczu arkady. Głowice dolnych kolumienek ozdobione zostały ornamentami, przedstawiającymi przeważnie gałązki dębu z żołędziami. Pojedyncze kapitele pokryto dekoracją przypominającą liście klonu, palmetę oraz wić roślinną o geometrycznych kształtach. Bazy ozdobiono bardzo prostymi żabkami, które przeprowadzono w spływy podkreślające narożnik cokołu bazy. Nad portalem w średniowieczu znajdował się nieduży trójkątny szczyt oraz oculus z rozetą złożoną z centralnego trójliścia i ułożonych promieniście kolejnych sześciu trójliści. Ponadto fasadę, ale także i pozostałe elewacje kościoła, ozdabiał podokapowy fryz o dekoracji złożonej z kratownic i ustawionych pod kątem główek ceglanych.
Wnętrze korpusu kościoła nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, sklepieniami krzyżowymi przykryte zostały także trzy przęsła transeptu oraz pojedyncze przęsło prezbiterium. Prawie kwadratowe przęsła nawy głównej odpowiadały prostokątnym przęsłom naw bocznych. Poszczególne przęsła oddzielono szerokimi gurtami, spływającymi w nawie głównej na filary międzynawowe i nadwieszane pilastry. Gurty naw bocznych spływały z jednej strony na konsole, a z drugiej strony przechodziły w przypory złączone z filarami międzynawowymi. Podstawowym systemem podtrzymywania żeber sklepiennych zostały ceglane pilastry z wtopionymi służkami. Trzony służek zostały wzniesione z kształtek ceramicznych, zaś ich głowice i bazy wykonano z kamienia. Głowice zwieńczono masywnymi abakusami o profilu złożonym z płyty, półkolistego wałka i wklęski. Najczęściej używaną formą były głowice kostkowe pokryte dekoracją palmetową, występującą w prezbiterium, transepcie i nawie głównej. W prezbiterium kapitele służek utworzono smuklejsze od pozostałych, natomiast w transepcie zastosowano także głowice dekorowane motywami roślinnymi (liście dębu).
W ścianie północnej skrajnie zachodniego przęsła ostrołukowy portal wiódł do wąskiego korytarza o szerokości pół metra w grubości muru, który stanowił połączenie z okrągłą wieżyczką z krętymi schodami i wyżłobioną w murze poręczą. Schody te prowadziły ponad sklepienia nawy głównej. Od strony zewnętrznej wieżyczka wspierała się na kamiennym wsporniku. Komunikację zewnętrzną nawy północnej zapewniały dwa portale: jeden w skrajnym przęśle zachodnim prowadzący do skrzydła zachodniego, drugi wiodący do krużganka, umieszczony na wysokości czwartego przęsła. Ponadto z transeptu kościoła schody prowadziły na piętro do dormitorium, portal w przyziemiu łączył się z zakrystią, a po przeciwnej, południowej stronie wiódł na zewnątrz klauzury.
Wnętrze kościoła pierwotnie pokryte było polichromią, umieszczoną głównie na ważniejszych elementach konstrukcyjnych i w prezbiterium na większych płaszczyznach. Na żebrach i gurtach międzyprzęsłowych występowały biało – czerwone pasy o szerokości 4-5 cegieł, a poszczególne segmenty były odgraniczone paskami swobodnych linii malowanych wzdłuż spoin. W nawach bocznych wymalowano czarne pasy, natomiast w nawie głównej trójdzielne, biało-czarno-białe. Polichromia szaroniebieska pokrywała trzony służek, ich głowice i wsporniki, a białe pola gurt ozdabiały czerwone, pięciolistne rozety. Na wystrój malarski prezbiterium składała się barwna dekoracja dolnej partii ścian sklepień i ościeży wschodniego okna. Dodatkowo mniej więcej 1,2 metra ponad posadzką znajdowała się strefa z malowaną kotarą, imitacyjnie zawieszoną na kółkach i hakach. Użyto kolorów szaroniebieskich, cynoborowych, a także czerwonego, żółtego, białego i czarnego.
Średniowieczny kościół klasztorny był budowlą jednofazową, w odróżnieniu od innych średniowiecznych kościołów w klasztorach cysterskich na Śląsku. Wytyczając jego rzut zastosowano tzw. schemat bernardyński, nawiązujący do planów małopolskich kościołów w macierzystym klasztorze jędrzejowskim i w filii lubiąskiej w Mogile. System konstrukcyjny, polegający na zastosowaniu pilastrów z wtopionymi służkami nie był stosowany w cysterskiej architekturze śląskiej. Wyjątkowy był także system podtrzymywania sklepienia kaplicy północnej, gdzie kamienna a nie ceglana służka, umieszczona we wnętrzu pilastra, nie została sprowadzona do poziomu posadzki, lecz została nadwieszona i na wysokości 1,6 metra wchodziła w narożnik kaplicy.
Trójskrzydłową, otaczającą kwadratowy wirydarz zabudowę klasztornej klauzury, ulokowano na północ od kościoła. Przy jej wznoszeniu ściśle przestrzegano ustalonego przez cysterską regułę układu. W dwukondygnacyjnym, oskarpowanym skrzydle wschodnim o wysokości około 7,5 metra, przylegającym do północnego ramienia transeptu kościoła, znajdowała się na parterze zakrystia z wydzielonym armarium (pomieszczenie na podręczny księgozbiór). Mieściła się ona w dwóch kwadratowych przęsłach sklepionych żebrowo i była oddzielona od armarium szeroką arkadą, podobną do występujących w kościele. Obok zakrystii usytuowano kapitularz, schody prowadzące na piętro (pod nimi usytuowano karcer) i audytorium (parlatorium). Dwa północne pomieszczenia skrzydła wschodniego dobudowane zostały nieco później, na przełomie XIII i XIV wieku. Kapitularz był pomieszczeniem czteroprzęsłowym, przykrytym sklepieniem krzyżowo – żebrowym o wysokości 4,2 metra, wspartym na przyściennych kolumienkach i środkowym filarze. Na piętrze skrzydła mieścił się skarbiec, pokój opata i dormitorium, które połączono schodami w ramieniu transeptu bezpośrednio z kościołem (by ułatwić mnichom przejście na nocne modlitwy). Ponadto piętro skrzydła wschodniego mogło zajmować pomieszczenie dla zakonników pracujących wewnątrz klasztoru (fraternia, zapewne funkcjonująca jako skryptorium).
Skrzydło zachodnie posiadało aż trzy kondygnacje, oświetlane przez trzy poziomy okien. Dolna o wysokości około 2,6 metra mieściła zapewne cellarium (piwnice, spiżarnie). Po stronie wschodniej była całkowicie zagłębiona w ziemię, a od zachodu jedynie częściowo, co umożliwiało tam przeprucie portalu wejściowego i okien. Kolejne dwie kondygnacje o wysokości 2,9 i 2,7 metra były prawdopodobnie rozdzielone drewnianymi stropami, które w połowie rozpiętości podparto drewnianymi słupami. Z cellarium do pomieszczeń parteru prowadziły zapewne schody. Najpewniej zajmowane było ono przez refektarz konwersów, których sypialnie były na najwyższym piętrze.
Skrzydło zachodnie zostało przebudowane w momencie budowy krużganka zachodniego na przełomie XIII i XIV wieku. W trakcie tych prac, w pierwszym etapie podwyższono piwnice w części południowej i środkowej skrzydła, którego wysokość podłóg parteru urosła o około 1 metr i od tej pory znajdowała się na wysokości parapetów okien. Piwnice prawdopodobnie nadal były przykryte stropami, dopiero w drugim etapie, przypadającym na koniec XV lub początek XVI wieku, zbudowano północną komorę, przykrytą sklepieniem kolebkowym. Wtedy też utworzono trzy ostrołuczne wnęki pełniące rolę półek ściennych.
W powstałym najpóźniej (być może w XIV wieku) parterowym skrzydle północnym, prawdopodobnie umieszczono jedyne w klasztorze ogrzewane pomieszczenie, refektarz i kuchnię, a naprzeciw jadalni lawatorium, usytuowane w krużganku otaczającym wirydarz. Ściany krużganka od zewnątrz (od strony wirydarza) wzmacniane były regularnie ustawionymi przyporami, usytuowanymi na granicy przęseł sklepiennych. Dlatego przypuszczalnie wnętrze krużganka przykryte było sklepieniami.
Stan obecny
Obecnie zabudowania klasztorne całkowicie straciły pierwotne cechy stylowe, przekształcone w XIX i XX wieku w pałac książąt raciborskich. Zachowała się tylko zakrystia z armarium oraz fragmenty kapitularza w skrzydle wschodnim klauzury. W przyziemiu skrzydła zachodniego relikty średniowiecznej zabudowy widoczne są jedynie w trzech obecnych piwnicach, choć w zachowanej ścianie zachodniej przetrwały zamurowane pierwotne okna także na górnych kondygnacjach. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny uzyskał barokową fasadę, a elewacje transeptu i prezbiterium zwieńczono nowymi szczytami. Średniowieczny pozostał układ świątyni, zwłaszcza korpusu nawowego, choć mury nawy głównej i transeptu zostały podwyższone w XVII wieku, co spowodowało zniszczenie pierwotnego gzymsu koronującego. Wnętrze kościoła zostało regotyzowano przy wykorzystaniu zachowanych detali architektonicznych. W roku 1998 opactwo stało się własnością Diecezji Gliwickiej i utworzonego wówczas Ośrodka Formacyjno-Edukacyjnego w Rudach, za sprawą którego duża część zabytku udostępniona jest dla zwiedzających. Dawny kościół klasztorny jest dziś świątynią parafialną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich, Wrocław 2002.
Łużyniecka E., Przeobrażenia architektury średniowiecznego klasztoru cysterskiego w Rudach na podstawie badań architektonicznych prowadzonych w 2001 r., „Architectus”, 1(11), 2002.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Rybandt S., Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Wrocław 1977.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.
Wolnik F., Działalność gospodarcza cystersów z Rud, „Architectus”, 3(35), 2018.