Historia
Kościół farny w Rogoźnie istniał już w czasach króla Przemysła, za którego nastąpiła lokacja miasta (przed 1256 rokiem), na miejscu osady targowej przy starszym grodzie kasztelańskim. Wiadomo, iż w XIV wieku funkcjonowała przy nim szkoła, a ponadto w mieście znajdowały się dwa kolejne kościoły: św. Ducha i dawny grodowy, pomimo tego, iż Rogoźno nie należało do dużych ośrodków i nie było obwarowane.
Nowszy, późnogotycki kościół farny prawdopodobnie wzniesiony został około połowy XV wieku. Jego fundatorem zapewne byli tenutariusze starostwa rogozińskiego, mieszkający w dworze nieopodal fary i posiadający prawo patronatu. Od 1368 do 1405 roku byli nimi panowie von Osten, lennicy królewscy, po których nastąpił Wierzbięta Piętka herbu Nowina, następnie niejaki Piotr Polak i od 1449 do 1530 roku ród Kretkowskich, w których można by upatrywać zleceniodawców przebudowy. Inicjatywę podjąć mógł wojewoda inowrocławski i brzeski Andrzej Kretkowski, bądź jego potomek Mikołaj, którego syn o imieniu Erazm był tutejszym plebanem. Około 1526 roku majstrowie Marcin Mora i Klemens z Ostroroga opłaceni zostali by przebudować lub dopiero wznieść prezbiterium, co uwieczniono napisem wyrytym na jednej z przypór.
W XVII wieku, w trakcie wojny polsko – szwedzkiej kościół uległ spaleniu, lecz został odbudowany, powiększony o zakrystię i ponownie konsekrowany w 1668 roku. W 1862 roku w trakcie renowacji dobudowana została kruchta południowa. W czasie II wojny światowej zabytek nie został co prawda zniszczony, lecz obrabowany przez Niemców z kosztowności.
Architektura
Kościół wzniesiony został na tzw. przygródku nieopodal drogi wiodącej do Wągrowca. Po przebudowie gotyckiej uzyskał formę pseudobazyliki o trójnawowym i czteroprzęsłowym korpusie wielkości 21,6 x 24 metry, oraz z dwuprzęsłowym prezbiterium o wymiarach 9,4 x 14,2 metra, zamkniętym na wschodzie trójbocznie. Po południowej stronie prezbiterium znalazła się późniejsza, ale nie odbiegająca stylistycznie od reszty budowli zakrystia oraz skarbczyk.
Wszystkie elewacje zewnętrzne kościoła wykonano w surowej cegle i opięto uskokowymi przyporami, przy czym w północno – zachodnim narożniku nawy głównej i nawy północnej skarpy zastąpione zostały cylindrycznymi wieżyczkami schodowymi prowadzącymi na poddasze. Detale i dekoracje ograniczyły się do zachodniego portalu wejściowego – ostrołukowego, profilowanego z użyciem potrójnego motywu wałka, choć możliwe, iż pierwotnie zdobiony był także blendami i sterczynami szczyt zachodni. Oknom nadano formy ostrołuczne, obustronnie rozglifione, wypełnione maswerkami.
Wewnątrz przęsła nawy głównej otrzymały w planie kształt prostokątny, ustawiony poprzecznie w stosunku do osi kościoła i dwukrotnie szerszy od przęseł naw bocznych, lekko wydłużonych, ale zbliżonych do kwadratu. Nieco niższe prezbiterium otrzymało lekko większą szerokość niż nawa główna, przy czym jego przęsła były płytsze od tych w korpusie. Podział na nawy zapewniły spiczaste arkady przeprute w masywnych ścianach, współtworzące grube, prostokątne w planie filary. Krawędzie arkad obramiono uskokami ze sfazowaniem na krawędziach, za wyjątkiem nawy północnej, gdzie zastosowano półwałki z towarzyszącymi im wklęskami. Wyraźnie odrębnie potraktowano dwa wschodnie przęsła nawy północnej o ścianach artykułowanych pilastrami i arkadach międzynawowych w postaci blend, w których umieszczono niższe, właściwe arkady, zamknięte półkoliście.
Sklepienia gwiaździste sześcioramienne w nawie głównej oparto na grubych służkach, podwieszonych na niewielkiej wysokości. Sklepienia krzyżowo – żebrowe w nawach bocznych także oparto na służkach, lecz tam zeszły one aż do posadzki. Także w prezbiterium zastosowano sklepienie gwiaździste sześcioramienne, lecz pozbawione żebra przewodniego i żebra grzbietowego poprzecznego. Wyjątkową formę otrzymały wsporniki żeber w prezbiterium, amorficzne, ale mające postać wykonanych w ceramice lub kamieniu niedużych ludzkich masek.
Stan obecny
Kościół zachował gotycki układ przestrzenny i bryłę, zakłócone jedynie nowożytną kruchtą po południowej stronie korpusu nawowego, oraz XVII-wieczną zakrystią ze skarbczykiem. Powiększona i opatrzona opaskami została także część okien, a szczyt zachodni przekształcono. Spośród oryginalnych detali architektonicznych wyróżniają się maskowe wsporniki sklepienne prezbiterium oraz portal zachodni. Z dawnego wyposażenia zachowała się mosiężna chrzcielnica z pierwszej połowy XV wieku, w kształcie kotła na trzech łapach zwierzęcych, dekorowana postaciami świętych w obramieniach maswerkowych, między którymi wtopiono enkolpion (relikwiarz) rusko – bizantyjski z XII/XIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.