Historia
Według kronikarza Piotra z Dusburga pierwsza drewniano – ziemna strażnica w Reszlu została wzniesiona przez Krzyżaków w 1241 roku, na miejscu zdobytego, pruskiego grodu. Była ona parokrotnie niszczona i palona, jednak szybko ją odbudowywano, gdyż stanowiła ważny strategicznie punkt w walkach o wschodnie tereny Prus. W 1254 roku ziemie wokół Reszla przekazano biskupowi warmińskiemu, jako część należnego mu feudalnego dominium, jednak z oddaniem ważnej strażnicy Krzyżacy zwlekali aż do 1300 roku. Także w 1254 roku powstała pierwsza wzmianka pisemna o zamku „castrum Resl”.
Za inicjatora budowy murowanego zamku Rößel uważa się biskupa Jana I z Miśni, który postanowił w szybko rozwijającej się osadzie wznieść trwalszy już ośrodek władzy sądowniczej i administracyjnej. W latach 1350-1360 zbudował on dom wschodni i fragmenty murów obwodowych. Wykorzystano przy tym ziemne obwarowania wcześniejszej strażnicy krzyżackiej. W kolejnym etapie datowanym na lata 1360-1370 zamek uzyskał pełen obwód murów i niską jeszcze wówczas wieżę narożną. Do 1400 roku wzniesiono dwa dalsze skrzydła, krużganki, przedbramie i podwyższono wieżę. W XV wieku przedbramie zastąpiono nową wieżą bramną. W latach 1505-1533 zmodernizowano zewnętrzny obwód obronny wprowadzając półokrągłe basteje.
Zamek był świadkiem wszystkich wojen i nieszczęść XV i XVI wieku. Po bitwie pod Grunwaldem został na krótko przejęty przez wojska Władysława Jagiełły. W trakcie wojny trzynastoletniej mieszczanie Reszla początkowo stanęli po stronie zbuntowanego Związku Pruskiego, lecz już w 1455 roku rozpoczęli pertraktacje w sprawie powrotu pod zwierzchnictwo Zakonu. Wpływ na to miała zapewne postawa biskupa Franciszka Kuhschmalza, gorącego zwolennika Krzyżaków. W dalszym etapie wojna przyniosła miastu i zamkowi dotkliwe straty, oba zostały splądrowane przez wojska zaciężne i jednej i drugiej strony. Po drugim pokoju toruńskim z 1466 roku Reszel wraz z całą Warmią znalazł się pod zwierzchnictwem Polski, a na zamku znalazła się polska załoga. W latach 1478-1479 kolejne szkody poczyniła tzw. wojna popia, wszczęta w wyniku konfliktu o obsadę biskupstwa warmińskiego. Zamek w Reszlu opierał się najdłużej wojskom nieuznawanego przez króla Polski biskupa Mikołaja Tungena. Zniszczone zostały wówczas zewnętrzne obwarowania, które wyremontowano i wzmocniono na początku XVI wieku. Podczas ostatniej wojny polsko – krzyżackiej z lat 1519-1521 załoga zamku, złożona głównie z zaciężnych czeskich, dwukrotnie odparła ataki wojsk krzyżackich pod wodzą Albrechta Hohenzollerna. Hołd Pruski z 1525 roku ostatecznie zakończył konflikt, a Reszel wszedł w skład Prus Królewskich.
Od połowy XVI wieku zamek zaczął tracić znaczenie militarne, stając się jedynie letnią rezydencją biskupów. W tym celu pod koniec XVI stulecia przeprowadzono prace remontowe, adaptując warownię na wygodniejsze pomieszczenia mieszkalne. Prace te kontynuowano w XVII wieku, choć zamek z zewnątrz wciąż zachowywał swój gotycki charakter. W końcu XVIII wieku umieszczono w nim więzienie, co wiązało się z podziałem części sal na cele. Lata 1806 i 1807 przyniosły niestety dwa poważne pożary. Odbudowa zniszczeń w okresie 1822-1823 powstrzymała co prawda dalszą destrukcję, lecz przyniosła jednak zagładę wielu elementów zamku. Skrzydło południowe zaadoptowano na zbór luterański i obniżono o dwie kondygnacje. Usunięto dawne podziały wewnętrzne, stropy i sklepienia, zamurowano bądź przekształcono otwory okienne. Powstał także nowy szczyt zachodni z niewielką wieżyczką. W skrzydle wschodnim rozebrano kondygnację spichlerzową i przebudowano wnętrza na cele mieszkalne, usunięto także krużganki wokół dziedzińca. W okresie międzywojennym w zamku umieszczono muzeum regionalne, a po drugiej wojnie światowej rozpoczęto długotrwały remont.
Architektura
Zamek i miasto ulokowano w szerokim zakolu Sajny, na skraju wzniesienia, którego stoki od wschodu i południa opadały stromo w kierunku rzeki, płynącej tam w głębokim wąwozie. Od położonego na zachodzie miasta zamek oddzielony został szeroką fosą. Budowla została wzniesiona z cegły w wątku gotyckim na granitowych fundamentach, na planie o wymiarach 44,1 x 50,7 metrów. Najwcześniej powstał budynek wschodni oraz czworokątny obwód murów obronnych z wysuniętą wieżą bramną w kurtynie zachodniej i masywną, cylindryczną wieżą o czworobocznej podstawie w narożniku północno – zachodnim. Wewnątrz utworzył się zbliżony do kwadratowego dziedziniec ze studnią pośrodku. Jeszcze przed 1400 rokiem wzniesiono południowe skrzydło mieszkalne, a do kurtyny północnej i zachodniej dobudowano niższe i węższe skrzydła. Podwyższono także wieżę narożną oraz utworzono krużganki wzdłuż południowego i wschodniego skrzydła. Ich dolna część była murowana, a górna drewniana.
Po 1400 roku podwyższono mury obronne od północy i zachodu, wieńcząc je krytymi gankami straży, rozbudowano i podwyższono także wieżę bramną. Jej ostrołukowy przelot bramny umieszczony został w wysokiej, zamkniętej półkoliście wnęce, nad którą znalazły się pomieszczenia wartownicze oraz urządzenia służące do opuszczania i podnoszenia żelaznej brony. Mur zachodni zwieńczony był także machikułami opartymi na granitowych wspornikach. Wszystkie urządzenia obronne: wieża, brama, ganki obronne w koronie i grubości murów oraz skrzydeł mieszkalnych, były ze sobą skomunikowane, tworząc zamknięty obwód obronny.
Całość zamku wzmacniał zewnętrzny pas obwarowań, a od łatwiej dostępnej północnej i zachodniej strony nawet trzeci mur obronny. Zostały one sprzężone z fortyfikacjami miejskimi. Uzupełniały je baszty z pierwszej połowy XVI wieku: narożna, podkowiasta po stronie północno – zachodniej oraz półokrągłe w narożniku północno – wschodnim i w kurtynie północnej. Ta ostatnia posiadała murowany ganek łączący ją ze skrzydłem północnym zamku głównego. Wjazd prowadził przez zewnętrzną czworoboczną wieżę bramną w narożniku południowo – zachodnim. Całość uzupełniała wspomniana sucha fosa od strony miasta.
Najstarsze skrzydło wschodnie posiadało cztery kondygnacje, było podpiwniczone i zwieńczone gotyckimi szczytami przy krótszych bokach. Piwnice przykryte sklepieniami krzyżowymi na gurtach pełniły funkcje magazynowe, a przyziemie gospodarcze i urzędnicze. Umieszczono tam przykryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi zbrojownię, kuchnię i izby łowczego oraz rybackiego. Na piętrze znajdowało się pięć pomieszczeń, w tym komnaty mieszkalne służące burgrabiemu i gościom, oraz kaplica w części południowej, nakryta sklepieniem gwiaździstym. Wyżej znajdowało się niskie piętro magazynowo – obronne, a na najwyższej, czwartej kondygnacji jednoprzestrzenne piętro obronne.
Skrzydło południowe liczyło również cztery piętra. W przyziemiu znajdowała się kuchnia, browar, łaźnia i spiżarnia, na piętrze apartamenty biskupie, mały i duży refektarz oraz izba komornika. Dwie najwyższe kondygnacje, podobnie jak w skrzydle głównym, były przeznaczone na magazyn i do obrony. Budynki przy kurtynie zachodniej i północnej miały po dwie kondygnacje, przeznaczone na cele administracyjne i mieszkania. W średniowieczu komnaty reprezentacyjne ogrzewane były piecem typu hypocaustum, który z piwnicy pod kaplicą dostarczał przewodami ciepłe powietrze. Latryny umieszczone były w gdaniskach po stronie północno – wschodniej i południowej. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami zapewniał dwukondygnacyjny, murowany w dolnej części krużganek, wewnątrz przykryty drewnianym stropem.
Stan obecny
Współcześnie zamek w Reszlu, pomimo niefortunnych zmian jakie przeszedł w XIX wieku, jest jednym z lepiej zachowanych zamków na terenie Polski. Najbardziej radykalne zmiany dotknęły skrzydła południowego przekształconego na kościół oraz górnego piętra skrzydła wschodniego, zmodernizowanego do celów mieszkalnych. Nie zachował się krużganek na dziedzińcu oraz zewnętrzny obwód obronny, za wyjątkiem baszty narożnej i północnej, połączonych krótką kurtyną. Obecnie za zamku funkcjonuje hotel i restauracja, jest jednak udostępniony do zwiedzania. Według informacji z oficjalnej strony internetowej na teren zabytku wejść można w godzinach od 9 do 18.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.