Historia
Powstanie wczesnośredniowiecznego grodu z podgrodziem nad rzeką Mleczną datuje się w świetle badań archeologicznych na X wiek. Po raz pierwszy w źródłach pisanych Radom został odnotowany w 1155 roku, gdy był już zapewne siedzibą kasztelani. Około 1350 roku król Kazimierz Wielki przeniósł miasto na nowe miejsce, kilkaset metrów na północny – wschód od dawnej osady. Z jego inicjatywy rozpoczęto budowę miejskich murów obronnych i prawdopodobnie wraz z nimi także zamku, choć początkowo właściwsze byłoby określenie dworu (curia), jako iż w połowie XIV wieku założenie składało się tylko z pojedynczego budynku.
Zamek był siedzibą starosty, podczas gdy kasztelan rezydował zapewne w starym grodzie na Piotrówce. Znaczenie zamku radomskiego podkreślały częste pobyty monarchów, począwszy od końca XIV wieku. Jego rozbudowa nastąpiła jeszcze w XV wieku, kiedy to został oddzielony od miasta własnym murem obronnym i wzniesiono dodatkowe wieże. Stał się on wówczas dla dynastii Jagiellonów ważnym przystankiem na drodze z Piotrkowa i Krakowa, a podczas nieobecności monarchy także miejscem pobytu dla członków królewskiej rodziny. Między innymi po śmierci Władysława Jagiełły przebywała w nim jego żona Zofia Holszańska, a później żona Kazimierza Jagiellończyka. Wśród najbardziej znanych ceremonii państwowych jakie odbyły się na zamku lub w jego pobliżu, wymienić można podpisanie aktu unii wileńsko – radomskiej w 1401 roku, hołd lenny wielkiego mistrza krzyżackiego Johanna von Tieffena z 1489 roku, czy uchwały sejmu „Nihil novi” z 1505 roku, ograniczające kompetencje prawodawcze monarchy. Nawet jeśli wydarzenia te nie miały miejsca na zamku to jednak ogromne delegacje urzędników i szlachty z orszakami musiały być, przynajmniej częściowo, rozlokowane na zamku. Wielokrotnie również przyjmowano na nim poselstwa czeskie, węgierskie, ruskie, mołdawskie i tatarskie, odbywały się także obrady sądu grodzkiego w którego gestii były ciężkie przestępstwa: gwałt, podpalenie, napaść na dom oraz napad na drodze publicznej.
W latach 1510-1515 na polecenie króla Zygmunta Starego zamek został przebudowany i rozbudowany w stylu późnogotycko-renesansowym przez starostę radomskiego Mikołaja Szydłowieckiego. Przebudowa miała na celu stworzenie wygodnej rezydencji, w której król mógłby zatrzymywać się w czasie swoich podróży z Krakowa do Wilna. W latach 1563-1566 zamek był przymusowym miejscem pobytu Katarzyny Habsburżanki, odsuniętej przez męża Zygmunta Augusta.
W 1655 roku warownia została spalona przez Szwedów, później była wielokrotnie remontowana i przebudowywana. Ostatni starosta Aleksander Potkański w 1787 roku dokonał modernizacji zamku w trakcie której m.in. zburzono piętro Domu Wielkiego. W XIX wieku zburzono mury obronne miasta, a wraz z nimi ostanie wieże zamkowe i mur z bramą. Przebudowano także zachowany do dziś parter dawnego zamku. Ze względów na zły stan rozebrany został także budynek gospodarczy, a na jego fundamentach wzniesiono nowy, istniejący do dziś.
Architektura
Zamek radomski był typowym zamkiem miejskim, znajdował się bowiem w obrębie miejskich murów obronnych, zajmując niewielką wyniosłość w południowej części obwodu. Miał kształt prostokąta i od końca XIV lub początku XV wieku zamknięty był murem ze wszystkich stron. Mury początkowo zwieńczone były krenelażem, a od XVI wieku zadaszonym gankiem. Wyjątkiem był północny mur oddzielający zamek od cmentarza kościoła parafialnego, który nie posiadał w ogóle krenelażu, a zapewne także i chodnika dla straży. Brak jest także śladów fosy i wału od strony miasta.
Od południa usytuowany był główny budynek zamkowy zwany wielkim domem. Była to najstarsza część zamku i początkowo jedyna jego budowla. Budynek wzniesiono w przyziemiu z kamieni eratycznych, a wyżej z cegły. Posiadał on wymiary 10,5×38 metra i był wysunięty na zewnątrz linii miejskich murów obronnych o 7,5 metra. Grubość jego ściany zewnętrznej wynosiła 2,5 metra. Była ona wzmocniona od strony zewnętrznej zapewne późniejszymi przyporami i sąsiadowała z fosą miejską. Miał trzy kondygnacje i drewniany krużganek od strony dziedzińca (od XVI wieku murowany), który służył do komunikacji między piętrami i pomieszczeniami (w XVI wieku wzniesiono również od strony dziedzińca wieżyczkę z klatką schodową). Sutereny służyły celom magazynowym jako spiżarnie, wysokie przyziemie prawdopodobnie pełniło funkcje administracyjne (w najstarszej fazie być może gospodarcze), a piętro rezydencjonalne i reprezentacyjne. W XIV wieku prawdopodobnie miał po trzy izby na kondygnacji, ułożone w jednym trakcie. Część z nich mogła posiadać sklepienia krzyżowo – żebrowe, większość kryły płaskie, drewniane stropy. Od strony wschodniej stykał się z wieżą (lub alkierzem) o wymiarach 7×8 metrów, wystającą poza obwód muru obronnego na około 4 metry, a więc mniej niż wielki dom. Nie jest znana jej pierwotna wysokość, być może była niższa od korpusu domu wielkiego lub o tej samej wysokości.
Drugim, nieco późniejszym budynkiem na zamku był dom w narożniku północno – zachodnim zwany w XVI wieku „domem wedle bramy”. Miał on wymiary 20×10 metrów, nie posiadał piwnic, a jedynie dwie kondygnacje w których mieściły się pomieszczenia gospodarcze. Na parterze były to dwie kuchnie, w tym jedna z piecem chlebowym oraz sień ze schodami na piętro. Piętro skomunikowane było poprzez ganek na murze z domem wielkim. Od wschodniej strony budynek gospodarczy sąsiadował z wieżą bramną, której górna część wzniesiona była w konstrukcji szkieletowej. W XVI wieku na piętrze wieży mieściło się mieszkanie burgrabiego, prawdopodobnie skomunikowane z budynkiem gospodarczym.
W XVI wieku zamek posiadał dwie narożne wieże, prawdopodobnie powstałe w XIV i XV wieku. Była to południowo – wschodnia, czworoboczna wieża zwana Białą (zapewne od koloru otynkowanych ścian) oraz czworoboczna wieża północno – wschodnia. Wieża Biała zapewne pierwotnie była XIV-wieczną otwartą od wewnątrz basztą, usytuowaną w ciągu obwarowań miejskich, a wchłoniętą w XV stuleciu w trakcie rozbudowy zamku i przekształconą w budowlę z pełnym obwodem murów. Kolejnym elementem zamku była wieża o konstrukcji szachulcowej (według lustracji z XVI wieku oblepiona gliną), wysunięta przed południowy obwód muru obronnego i połączona z nim drewnianym gankiem. Niegdyś przyjmowano, iż pełniła funkcję latryny (usytuowana była w fosie), lecz jej główną funkcją było zabezpieczenie furty w murze, prowadzącej do zamkowego folwarku. Latryny natomiast umieszczono na piętrze domu głównego. Często jako element zamku podaje się również wieżę, czy też raczej basztę pierwotnego obwodu murów miejskich, usytuowaną 30 metrów na zachód od domu wielkiego i wieży latrynowej w ciągu miejskich murów obronnych. Prawdopodobnie była wykorzystywana jako wiezienie.
Stan obecny
Zamek do dzisiejszego dnia w zasadzie nie przetrwał. Zachowały się jedynie piwnice (czyli średniowieczna najniższa kondygnacja) kryjące w sobie mury domu dużego. Budynek użytkowany jest obecnie jako plebania. Od strony południowej widoczne jest pięć niewielkich gotyckich okienek doświetlających najniższą kondygnację oraz fragmenty kamiennego parapetu i obramienia okna z czasów renesansu. Obecnie trwają prace remontowe mające odsłonić w piwnicach fundamenty zamku na potrzeby przyszłego muzeum historii zamku w Radomiu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lechowicz Z., Zamek w Radomiu, Radom 2012.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Rezydencje królewskie prowincji małopolskiej w XIV wieku – możliwości interpretacji, “Czasopismo Techniczne”, zeszyt 23, 2011.
Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 2005.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.