Historia
Początki klasztoru bernardyńskiego w Radomiu sięgają drugiej połowy XV wieku, kiedy to zakon został sprowadzony do Polski przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka. Miejsce pod jego budowę zostało wyznaczone w 1468 roku, a w kolejnym zostało ono zatwierdzone przez biskupa krakowskiego. Początkowo kościół i klasztor, wybudowane w ciągu jednego roku, były drewniane. Ponieważ znajdował się on poza murami miasta, przyjął formę twierdzy otoczonej wałami, pozwalającej na obronę w przypadku ataku nieprzyjaciela.
Murowany kościół i klasztor został wzniesiony w kilku fazach. Bernardyni sami wybudowali cegielnię w której wypalali gotyckie cegły. Sami też gasili wapno i wykonywali prace murarskie. W pierwszej kolejności wybudowane zostało prezbiterium wraz z zakrystią, która miała pełnić funkcję skarbca. Następnie wzniesione zostało południowe skrzydło klasztorne, a kolejnym etapem był korpus kościoła, wybudowany pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia. Najpóźniej, w pierwszej ćwierci XVI wieku wzniesione zostały pozostałe skrzydła klasztorne, połączone krytym piętrowym krużgankiem, z niewysoką wieżyczką w północno-wschodnim narożniku, charakterystyczną dla średniowiecznych klasztorów bernardynów. W 1598 roku od strony północnej dobudowano kaplicę św. Anny.
W latach powstania styczniowego 1861-1864 klasztor był miejscem manifestacji patriotycznych. Tu także zapadały ważne decyzje z udziałem płk. M. Langiewicza. Działalność taka spotykała się z carskimi represjami, na skutek których w głąb Rosji zesłano wielu zakonników. Ukazem carskim klasztor zamknięto, a zabudowania przejęły rząd gubernialny, wojsko i policja. W latach 1911-1914 przeprowadzono restaurację i rozbudowę kościoła według projektu architekta Stefana Szyllera. Od strony zachodniej dobudowano „basztę” z klatką schodową oraz dwie kruchty. Ponadto przebudowano i połączono w nawę boczną kaplice św. Anny i św. Agnieszki. Bernardyni odzyskali kościół i klasztor w 1936 roku. Ostatnie duże prace remontowe przeprowadzono w latach 1998-2000.
Architektura
Klasztor usytuowano poza murami obronnymi starego miasta, przy wschodniej części drogi wybiegającej z bramy miejskiej. W skład zespołu klasztornego wchodził kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej wraz z prezbiterium, zakrystią i skarbcem, oraz dostawione do niego trzy skrzydła konwentu, które otoczyły wirydarz. Od południowej strony klasztoru usytuowano skrzydło gospodarcze z budynkiem kuchennym, tzw. piekarnikiem z piramidalnym kominem. Ponadto zakonnicy przy klasztorze posiadali ogród, a także obszerne podwórze z zabudowaniami gospodarczymi, m.in. ze stodołą i wozownią, oraz sadzawkę rybną i łąkę.
Kościół klasztorny utworzony został z prostokątnej, pojedynczej nawy oraz krótkiego, niższego i węższego prezbiterium, zakończonego na wschodzie trójbocznie. Nawę kościoła połączył z prezbiterium szczątkowy, wąski transept, w którym prawdopodobnie pierwotnie znajdowało się lektorium, wydzielone z obu stron ostrołukową arkadą tęczy. Przy transepcie zbudowano czworoboczną wieżę z dolną częścią wtopioną w krużganek. Pierwotnie fasada główna kościoła pozbawiona była wszelkich dobudówek, a od północy z nawą sąsiadowała dwuprzęsłowa kaplica św. Anny, otwarta na kościół dwoma profilowanymi arkadami. Nawa i prezbiterium z każdej wolnej strony wzmocniona była przyporami, pomiędzy którymi umieszczono ostrołuczone okna, skromny portal, prowadzący bezpośrednio do świątyni, a także umieszczoną nad nim rozglifioną rozetę. Wokół nawy, pod gzymsem koronującym utworzonym z formowanej cegły, poprowadzono fryz z ukośnie ustawianych cegieł. Nad nim zachodni szczyt schodkowo – sterczynowy udekorowano zamkniętymi półkoliście blendami. Wnętrze nawy przykryte zostało sześcioramiennym sklepieniem gwiaździstym, o żebrach opadających na nadwieszane służki, prezbiterium zaś podzielono na trzy przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego opuszczonego na wsporniki z maskami.
Całe południowe skrzydło pierwotnie było budynkiem wolnostojącym, podpiwniczonym, wzniesionym z cegły o wątku gotyckim. Jego naroża od strony wschodniej i zachodniej wzmocniono przyporami, przykrytymi pulpitowymi daszkami z cegły, a elewacje przepruto ostrołukowymi oknami. Skrzydło zostało nakryte dachem siodłowym, ujętym w dwa różniące się od siebie szczyty, zdobione tynkowanymi i barwionymi na czarno blendami. Wschodnia część skrzydła na parterze mieściła najważniejsze z punktu widzenia użyteczności klasztornej pomieszczenie w którym spożywano posiłki. Był to wielki refektarz, służący jednocześnie jako miejsce zebrań kapituł. Od zachodu sąsiadował on z mieszkaniem gwardiana, natomiast na piętrze znajdowały się cele zakonne, które w dalszym etapie budowy wydłużono ku zachodowi. Półtrakt od strony północnej stanowił długi na całą długość budynku korytarz, będący później czymś w rodzaju ramienia krużganka.
Wschodnie skrzydło klasztoru, łączące kościół ze skrzydłem południowym, mieściło zakrystię, bibliotekę i spiżarnię. Skrzydło zachodnie zamknęło całe założenie w czworobok, z wirydarzem pośrodku. Początkowo budynki obu tych skrzydeł były zapewne parterowe. W późniejszym czasie oba ramiona założenia zostały nadbudowane i nakryte dwuspadowym dachem. Całość założenia połączono od strony kościoła krytym krużgankiem, przebijając w szkarpach ostrołukowe przejścia. W północno – wschodnim narożu wirydarza, na wzmocnionych murach wystawiono niewielką wieżę, która pierwotnie była nakryta niskim namiotowym dachem. Na początku XVI stulecia w pobliżu refektarza dobudowano jeszcze prostopadłe do południowego skrzydła klasztoru, obszerne zaplecze gospodarcze.
Stan obecny
Klasztor radomskich bernardynów należy do najlepiej zachowanych na terenie Polski, choć nie uniknął przekształceń nowożytnych. Zwłaszcza na początku XX wieku bryłę kościoła klasztornego powiększono o kruchtę, wieżyczkę z klatką schodową, dobudówkę zachodnią oraz neogotycką kaplicę północną św. Agnieszki z kruchtą. Kaplica św. Anny jest dziś zwieńczona późnorenesansową attyką, większość okien kościoła i klasztoru była modernizowana i powiększana, odnawiano też szczyty klauzury. Z pierwotnych elementów architektonicznych przetrwały sklepienia w nawie i prezbiterium kościoła, późnogotycki portal w zachodniej kruchcie, portale XVI-wieczne na terenie klauzury, kilka okien w skrzydle wschodnim z późnogotyckimi ościeżami. Unikatową częścią zabytku jest budynek gospodarczy przy skrzydle południowym, mieszczący pomieszczenie kuchenne i wysoki komin, tzw. piekarnik.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Janicka A., Kościół i klasztor bernardynów w Radomiu od XV do XVIII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis”, 85/2010.
Smirnowa L., Kilka uwag na temat architektury polskich klasztorów bernardyńskich [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.