Historia
Początki klasztoru bernardyńskiego w Radomiu sięgały drugiej połowy XV wieku, kiedy to zakon został sprowadzony do Polski przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka, a do Radomia z inicjatywy starosty Dominika Kazanowskiego. Miejsce pod budowę zostało wyznaczone w 1468 roku, natomiast w kolejnym zostało ono zatwierdzone przez biskupa krakowskiego. Początkowo kościół i klasztor, wybudowane w ciągu jednego lub dwóch lat, były drewniane. Ponieważ konwent znajdował się poza murami miasta, klasztor przyjął formę budowli obronnej, otoczonej wałami, pozwalającej na schronienie w przypadku ataku nieprzyjaciela.
Murowany kościół i klasztor został wzniesiony w kilku fazach. Bernardyni sami wybudowali cegielnię w której wypalali gotyckie cegły, sami też gasili wapno i wykonywali prace murarskie. W pierwszej kolejności, w trzeciej ćwierci XV wieku, wybudowane zostało prezbiterium wraz z zakrystią, która miała pełnić funkcję skarbca i biblioteki (od początku istnienia klasztoru funkcjonowało w nim studium zakonne, dla którego biblioteka była bardzo potrzebna). Następnie wzniesione zostało południowe skrzydło klasztorne, a kolejnym etapem był korpus kościoła, wybudowany pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia. Najpóźniej, w pierwszej ćwierci XVI wieku, wzniesione zostały pozostałe skrzydła klasztorne, połączone piętrowym krużgankiem z niewysoką wieżyczką, charakterystyczną dla średniowiecznych klasztorów bernardynów. Możliwe, że budowa klasztoru została ukończona do 1516 roku, bowiem wówczas w radomskim klasztorze odbyła się pod przewodnictwem Rafała z Proszowic kapituła prowincjalna.
W XVI wieku bernardyński klasztor został otoczony murem obronnym i obwałowaniami, ze względu na częste najazdy tatarskie. Następnie w 1598 roku od strony północnej dobudowano późnogotycką jeszcze kaplicę św. Anny, konsekrowaną przez biskupa lwowskiego Jana Dymitra Solikowskiego. Poważniejsze przekształcenia nowożytne nastąpiły dopiero w czasie rządów gwardiana Szymona z Sokala na początku XVII wieku. Około 1602 roku przemurowane miało zostać prezbiterium, być może ze względu na problemy ze statyką. Odnowiono też pozostałe części kościoła z wieżą na czele, a we wnętrzach klauzury zmieniono układ funkcjonalny pomieszczeń. W XVIII wieku nastąpiła barokizacja wnętrza kościoła i klasztoru.
W latach powstania styczniowego 1861-1864 klasztor był miejscem manifestacji patriotycznych, zapadały w nim także ważne decyzje z udziałem płk. Mariana Langiewicza. Działalność ta spotykała się z carskimi represjami, na skutek których w głąb Rosji zesłano wielu zakonników. Ukazem carskim klasztor zamknięto, a zabudowania przejęły rząd gubernialny, wojsko i policja, z przeznaczeniem na więzienie oraz biura. W latach 1911-1914 przeprowadzono remont i rozbudowę kościoła według projektu architekta Stefana Szyllera. Od strony zachodniej dobudowano wieżyczkę schodową oraz dwie kruchty. Ponadto przebudowano i połączono w nawę boczną kaplice św. Anny i św. Agnieszki. Bernardyni odzyskali kościół i klasztor w 1936 roku. Ostatnie duże prace remontowe przeprowadzono w nim w latach 1998-2000.
Architektura
Klasztor usytuowano poza murami obronnymi średniowiecznego miasta, przy drodze wybiegającej z bramy Lubelskiej, na terenie Przedmieścia Jedlińskiego. W skład zespołu klasztornego u schyłku średniowiecza wchodził kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej wraz z nawą, prezbiterium, zakrystią i skarbcem, oraz dostawione do niego trzy skrzydła klauzury, które otoczyły wąski wirydarz. Od południowej strony klasztoru usytuowano skrzydło gospodarcze z budynkiem kuchennym. Ponadto zakonnicy przy klasztorze posiadali ogród, a także obszerne podwórze z zabudowaniami gospodarczymi, m.in. ze stodołą i wozownią, oraz sadzawkę rybną i łąkę. Całość w XVI wieku miała zostać otoczona murem obronnym i ziemnymi obwałowaniami.
Kościół klasztorny utworzony został z prostokątnej, pojedynczej nawy oraz krótkiego, niższego i węższego prezbiterium, zakończonego na wschodzie trójbocznie. Nawę kościoła połączył z prezbiterium szczątkowy, wąski transept (chorus minor), w którym prawdopodobnie pierwotnie znajdowało się lektorium, wydzielone z obu stron ostrołukową arkadą tęczy. Pierwotnie fasada główna kościoła pozbawiona była wszelkich dobudówek, a od północy z nawą sąsiadowała od końca XVI wieku dwuprzęsłowa kaplica św. Anny, otwarta na kościół dwoma profilowanymi arkadami. Nawa i prezbiterium kościoła z każdej wolnej strony wzmocnione były uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono ostrołuczone, obustronnie rozglifione okna, skromny portal prowadzący bezpośrednio do świątyni, a także umieszczoną nad nim rozglifioną rozetę. Wokół nawy, pod gzymsem koronującym utworzonym z formowanej cegły, poprowadzono fryz z ukośnie ustawianych cegieł. Nad nim zachodni szczyt schodkowo – sterczynowy udekorowano zamkniętymi półkoliście blendami. Wnętrze nawy przykryte zostało sześcioramiennym sklepieniem gwiaździstym, o żebrach opadających na nadwieszane służki, prezbiterium zaś podzielono na trzy przęsła sklepienia krzyżowo – żebrowego opuszczonego na wsporniki z maskami.
Całe południowe skrzydło klauzury pierwotnie było budynkiem wolnostojącym, podpiwniczonym, wzniesionym z cegły o wątku gotyckim. Jego dwa naroża od strony wschodniej i zachodniej wzmocniono przyporami, przykrytymi pulpitowymi daszkami z cegły, a elewacje przepruto ostrołukowymi oknami. Skrzydło zostało nakryte dachem siodłowym, ujętym w dwa różniące się od siebie szczyty, zdobione tynkowanymi i barwionymi na czarno blendami. Wschodnia, najstarsza część skrzydła na parterze mieściła najważniejsze z punktu widzenia użyteczności klasztornej pomieszczenie w którym spożywano posiłki. Był to wielki refektarz, służący jednocześnie jako miejsce zebrań kapituł. Od zachodu sąsiadował on z mieszkaniem gwardiana, natomiast na piętrze znajdowały się cele zakonnego dormitorium, które w dalszym etapie budowy wydłużono ku zachodowi. Półtrakt od strony północnej stanowił długi na całą długość budynku korytarz, będący później czymś w rodzaju ramienia krużganka.
Dobudowane na początku XVI wieku wschodnie skrzydło klasztoru, łączące kościół ze skrzydłem południowym, mieściło sąsiadującą z zakrystią bibliotekę. Zakrystia, wzniesiona wraz z prezbiterium kościoła, miała także pełnić rolę skarbca. Przykryto ją sklepieniem kolebkowym i doświetlono oknami o kamiennych obramieniach. Skrzydło zachodnie zamknęło całe założenie w czworobok, z wirydarzem pośrodku. Początkowo budynki skrzydeł zachodniego i wschodniego były zapewne parterowe. W późniejszym czasie oba boki klauzury zostały nadbudowane i nakryte dwuspadowymi dachami. Całość założenia na początku XVI wieku połączono od strony kościoła krytym krużgankiem, przebijającym w przyporach ostrołukowe przejścia. W północno – wschodnim narożu wirydarza, na wzmocnionych murach ustawiono niewielką, prostokątną w planie wieżę, która pierwotnie była nakryta niskim dachem czterospadowym.
Na początku XVI stulecia w pobliżu refektarza dobudowano obszerne zaplecze gospodarcze, usytuowane dłuższą osią prostopadle do południowego skrzydła klasztoru. Znajdowała się tam kuchnia z piramidalnym kominem, obok której zapewne mieściły się znane ze źródeł pisanych spiżarnie, wędzarnia, browar, olejarnia i topielnia wosku. Pomieszczenia te mógł łączyć ze skrzydłem południowym długi korytarz, dostawiony do kuchni od strony zachodniej.
Stan obecny
Klasztor radomskich bernardynów należy do najlepiej zachowanych na terenie Polski średniowiecznych założeń tegoż zakonu, choć nie uniknął przekształceń nowożytnych. Przemurowane miało zostać prezbiterium (prawdopodobnie tylko jego apsyda) oraz górna część wieży. Z początku XX wieku pochodzi kruchta, wieżyczka z klatką schodową, dobudówka zachodnia oraz neogotycka kaplica północna pod wezwaniem św. Agnieszki, włącznie z kruchtą. Kaplica św. Anny jest dziś zwieńczona późnorenesansową attyką z XVII wieku, większość okien kościoła i klasztoru była modernizowana i powiększana, odnawiano też szczyty klauzury.
Z pierwotnych elementów architektonicznych klasztoru przetrwały sklepienia w nawie i prezbiterium kościoła wraz z systemem ich podtrzymywania, późnogotycki portal w zachodniej kruchcie, portale XVI-wieczne na terenie klauzury, kilka okien w skrzydle wschodnim z późnogotyckimi ościeżami. Unikatową częścią zabytku jest budynek gospodarczy przy skrzydle południowym, mieszczący pomieszczenie kuchenne i wysoki komin, tzw. piekarnik.
Spośród wyposażenia ruchomego na uwagę zasługują stalle (bez zapiecków i pulpitów), datowane na drugą połowę XV wieku, znajdujące się obecnie w kaplicy Matki Boskiej (dawnej zakrystii). Równie cennym elementem jest Grupa Ukrzyżowania, umieszczona w ołtarzu głównym, wykonana w kręgu pracowni Wita Stwosza, prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku. Wykonane z drewna lipowego figury naturalnej wielkości, obecnie umieszczone są w apsydzie prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Janicka A., Kościół i klasztor bernardynów w Radomiu od XV do XVIII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis”, 85/2010.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.
Smirnowa L., Kilka uwag na temat architektury polskich klasztorów bernardyńskich [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.