Historia
Najstarsza informacja o wsi i parafii Racławice pojawiła się w 1325 roku, nie wiadomo jednak kto i kiedy ufundował ówczesny kościół. Kolejny, późnogotycki kościół Narodzenia NMP w Racławicach Olkuskich zbudowany został według najnowszych badań dendrochronologicznych w 1515 lub 1516 roku, przy czym wykorzystano do budowy także drewno z drzew ściętych w 1513 roku. W niższych partiach zachodniej wieży wykorzystano również belki drewna datowanego na koniec XIV stulecia, choć wieża prawdopodobnie została dobudowana lub przebudowana później. Po raz pierwszy jej istnienie odnotowano w biskupiej wizytacji w 1598 roku.
Patronami kościoła, co wynikało z królewskiej własności wsi, byli królowie Polski, reprezentowani przez urzędników lub tenutariuszy miejscowych dóbr, ale nie wiadomo czy jeden z nich był też jego fundatorem (Racławice podlegały pod starostwo rabsztyńskie). Budowa XVI-wiecznej świątyni mogła być związana z potrzebą powiększenia budowli po tym, jak do miejscowej parafii dołączyła wieś Szklary i Zawada.
Kościół racławicki był kilkakrotnie remontowany. Wiadomo, że naprawy przeprowadzano w latach 1811-1813, w 1830 roku i w latach 1867-1872, kiedy to między innymi dostawiono kruchtę oraz usunięto soboty. Remonty miały też miejsce na początku lat 60-tych i 90-tych XX wieku oraz w 2007 roku gdy wymieniono oszalowanie. Po zerwaniu desek w ścianie wschodniej odkryto wówczas napis w języku łacińskim: Martinus Josephus Katazynski oraz Albertus. Być może były to imiona budowniczych kościoła.
Architektura
Późnogotycki kościół wzniesiony został z drewna jodłowego w konstrukcji zrębowej (wieńcowej), czyli bez użycia gwoździ, z ułożonych poziomo wieńców z bierwion łączonych w narożach (węgłach) na zamki, a następnie oszalowanych. Otrzymał on prostokątną w planie nawę o wymiarach 9,9 na 10,8 metra i węższe, trójbocznie zamknięte prezbiterium po stronie wschodniej, do którego od północy przystawiono zakrystię. Od zachodu nawę poprzedziła późniejsza wieża, którą wzniesiono w konstrukcji słupowej. Nawa i prezbiterium nakryte zostały wspólnym, stromym dachem dwuspadowym, a okap dachu wsparto na kroksztynach, co stało się cechą charakterystyczną racławickiej budowli. Co najmniej od początku XVII wieku, a być może od samego początku kościół otoczony był sobotami, czyli niskim zadaszeniem wspartym na słupach i przykrytym jednospadowym dachem, który miał ochraniać od deszczu podstawę budowli i zgromadzonych wiernych.
Dach nad nawą i prezbiterium otrzymał wspólną kalenicę, wspartą na więźbie storczykowej. Nie ona jednak odgrywała decydującą rolę w konstrukcji kościoła, lecz tzw. system więźbowo – zaskrzynieniowy. Rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby storczykowej dostosowywany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara, czyli zarazem belki stropowe, wsparte były w prezbiterium na najwyższym wieńcu ścian. Przez to boczne, szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, przedłużono więc górne partie ścian prezbiterium na nawę oraz obniżono wysokość bocznych ścian nawy. W ten sposób na przedłużonych na nawę belkach ścian prezbiterium uzyskano oparcie dla więźby nad nawą. Wewnątrz kościoła boczne, szersze od prezbiterium części nawy utworzyły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem, wyglądającym jak zawieszona skrzynia.
Główne wejście do kościoła umieszczono w ścianie zachodniej nawy. Zostało ono wykonane w formie profilowanej arkady przechodzącej w tzw. ośli grzbiet. Dodatkowe wejście umieszczono od południa, gdzie zastosowano portal ostrołuczny o bogato profilowanym ościeżu z późnogotyckim motywem sznura. W portalu umieszczono deskowe drzwi z gotyckimi okuciami. Jeszcze bardziej dekoracyjną formę nadano portalowi prowadzącemu z prezbiterium do zakrystii. Oprofilowano go półkolistym w przekroju wałkiem oraz motywem ząbków wybiegających w ośli grzbiet, a wewnątrz zastosowano drzwi z desek, okute ze względów bezpieczeństwa od strony prezbiterium blachą z dekoracyjnymi listwami, ćwiekami, kołatką i zamkiem.
Wnętrze kościoła nakryły stropy płaskie, w nawie ze wspomnianymi powyżej zaskrzynieniami, pokryte barwnymi polichromiami. Arkada tęczy otrzymała formę ostrołukową, natomiast cztery okna osadzone w południowej ścianie nawy ujęto w późnogotyckie, bogato profilowane obramienia zwieńczone oślimi grzbietami. Taką formę nadano też oknu we wschodniej ścianie prezbiterium. Obramienia okienne ozdobiono dekoracją ornamentalną. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów, okna zapewne nie było też przed dostawieniem wieży w ścianie zachodniej.
Stan obecny
Kościół jest jednym z najlepiej zachowanych i najciekawszych drewnianych zabytków późnogotyckich na terenie Małopolski. Pełni on wciąż funkcje sakralne, jednak jest udostępniony do zwiedzania. Z racji tego, iż jest on mniej znany, niż drewniane małopolskie zabytki wpisane na listę UNESCO, nie jest tak oblegany przez turystów. Zwraca uwagę również bardzo pozytywne i przyjazne nastawienie do turystów, osoby opiekującej się zabytkiem w czasie, gdy nie odbywają się msze.
Obecnie wewnętrzne elewacje ścian i sufit nawy oraz prezbiterium ozdobione są renesansowymi polichromiami z XVII wieku (częściowo rekonstruowanymi). Najcenniejszym zabytkiem wyposażenia jest późnogotycka grupa Ukrzyżowania z początku XVI wieku ustawiona na belce tęczowej. Uwagę zwracają także oryginalne, późnogotyckie okna i portale kształtowane w ośle grzbiety i ostrołuki, a także zachowane deskowe drzwi z gotyckimi okuciami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Tomczyk K., Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Racławicach, Racławice 2014.