Historia
Parafia raciborska pod wezwaniem św. Mikołaja powstała zapewne w połowie XIII wieku w okresie lokacji miasta na prawie niemieckim, która miała miejsce około 1240 roku. Według miejscowej tradycji, spisanej jednak dopiero w XVI wieku, najstarszy kościół parafialny miał zostać zniszczony przez Mongołów w 1241 roku, a w 1300 roku spalony w trakcie pożaru miasta. Najstarsza wiarygodna informacja źródłowa pochodzi z 1286 roku, kiedy to wymienieni zostali czterej ówcześni wikariusze i proboszcz raciborski Bogusław.
Na skutek pożaru z 1300 roku kościół gruntownie przebudowano z fundacji mieszczan raciborskich. Do prac budowlanych prawdopodobnie wybrano strzechę pochodzącą z terenu Moraw, powiązaną z warsztatami budowlanymi zakonów żebraczych (franciszkanie, dominikanie), na co wskazywałaby bardzo wydłużona forma prezbiterium oraz system dwóch okien przypadających na jedno przęsło. Jej wpływy widoczne były także w powstających wówczas świątyniach w Oświęcimiu i pobliskich Żarach.
Kolejne lata XIV wieku są dla historii kościoła parafialnego słabo udokumentowane. Wiadomo jedynie, iż w 1377 roku ufundowana została kaplica Bożego Ciała, przeznaczona na miejsce pochówku miejscowych księży. Jej ołtarz uposażony był z rocznego czynszu wójta Raciborza, Mikołaja Gocze. Wiadomo również, iż nabożeństwa w kościele odbywały się w języku polskim i niemieckim. W 1407 roku księżna Magdalena opolska przeznaczyła dla polskiego kaznodziei specjalne uposażenie z dochodu mennicy książęcej. Niedługo później zarysował się konflikt dwóch powyższych nacji o pierwszeństwo ich języków. Aby umożliwić Niemcom słuchanie mszy, zbudowano w latach 1426-1446 dużą kaplicę, dostawioną nietypowo do zachodniej fasady kościoła. Niemcy twierdzili jednak, że stanowią większość mieszkańców miasta i w 1479 roku zmusili ludność polską do przejęcia kaplicy, a sami przenieśli się do kościoła.
W 1416 roku po przeniesieniu kapituły kolegiackiej z kaplicy zamkowej do kościoła parafialnego, rozpoczęto obok prezbiterium budowę dwukondygnacyjnej dobudówki mieszczącej kapitularz i skarbiec. Prace nad nią zakończono dwa lata później. W 1426 roku kościół uległ częściowemu zniszczeniu na skutek pożaru, po którym nie odbudowano wieży północnej przy fasadzie zachodniej. W trakcie kolejnego pożaru kościoła w 1546 roku zniszczeniu uległy m.in. sklepienia w prezbiterium, a w 1574 roku wskutek pożaru spłonęło wnętrze kościoła oraz druga z wież fasady zachodniej. W trakcie odbudowy, jako iż kościół został już całkowicie pozbawiony dominanty wieżowej, po stronie północnej w latach 1574-1580 zbudowano całkiem nową czworoboczną wieżę, jeszcze utrzymaną w stylistyce gotyckiej.
W XVII wieku kościół wciąż wielokrotnie nękany był pożarami. Między innymi niszczona była nowa wieża, palona w 1643, 1664 i 1700 roku. Po pożarze z 1774 roku, który spustoszył całe wnętrze kościoła i kaplicy Polskiej, dokonano przebudowy nawy, a także odbudowano w stylu barokowym kaplicę. W 1887 roku niestety przebudowano w stylu neogotyckim wieżę, a w 1891 korpus nawowy został powiększony od strony południowej o dwunawową halę, istniejącą do 1945 roku. Kościół uległ znacznemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Odbudowa z lat 1948-1949, przeprowadzona w duchu historycznej rekonstrukcji, usunęła częściowo elementy i nawarstwienia z XIX wieku.
Architektura
Kościół XIV-wieczny był budowlą trójprzęsłową, halową, trójnawową z prezbiterium o mocno wydłużonej formie, zamkniętym od wschodu wielobocznie oraz z dwuwieżowym westwerkiem od zachodu. W 1416 roku do prezbiterium od strony południowej dobudowano dwukondygnacyjną przybudówkę mieszczącą kapitularz i skarbiec, natomiast w latach 1426 – 1446 do elewacji frontowej dostawiono kaplicę przeznaczoną dla ludności niemieckiej, zwaną później kaplicą Polską. To nietypowe rozwiązanie architektoniczne znacznie zmieniło sylwetkę kościoła, tym bardziej, iż większość przypór kaplicy wciągnięto do wnętrza, tworząc rodzaj wnęk międzyszkarpowych, motyw stosunkowo rzadki na terenie Śląska. Od strony północnej do kaplicy przylgnęła w XVI wieku późnogotycka, opięta mocnymi przyporami, wieża na planie kwadratu. Kościół wzniesiono z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim, przy wykorzystaniu kamienia do detalu architektonicznego.
Elewacje zewnętrzne kościoła otrzymały charakter gotycki, mocno wertykalny. Urozmaicono zostały symetrycznie rozmieszczonymi uskokowymi przyporami oraz przebitymi pomiędzy nimi pojedynczo (w prezbiterium) i parami (w korpusie nawowym) ostrołukowymi, obustronnie rozglifionymi otworami okiennymi, pierwotnie zdobionymi bogatymi maswerkami. Portale wejściowe miały formy typowe dla gotyku i dość proste, jak kamienny, ostrołukowy portal w północnej elewacji korpusu nawowego. W prezbiterium elewacje posadowione zostały na wydzielonym cokole.
Pięcioprzęsłowe prezbiterium przekryte zostało w XVI wieku sklepieniem krzyżowo-żebrowym, spływającym na oryginalne wiązki służek pierwotnego sklepienia sześciodzielnego z XIV wieku. Żebra nowego sklepienia spięto zwornikami zdobionymi tarczami z gmerkami mieszczan raciborskich, którzy finansowo wsparli odbudowę po pożarze. Nawa główna początkowo przykryta była sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na filarach i na wspornikach, w nawach bocznych zaś występowało sklepienie pięciodzielne, co prawdopodobnie uwarunkowane było występowaniem dwóch okien w każdym przęśle. Wnętrze kapitularza przekryte natomiast zostało czteropolowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na centralnie usytuowanym filarze. Po pożarze z 1574 roku korpus nawowy uzyskał podział nowymi, ośmiobocznymi filarami z czworobocznymi cokołami, na których oparto bogate, późnogotyckie sklepienie gwiaździste.
Stan obecny
Struktura pierwotnego kościoła z początku XIV wieku zachowała się wyłącznie w murach obwodowych prezbiterium i korpusu nawowego. Dwuwieżowy masyw zachodni przetrwał jedynie w murach przyziemia, natomiast w oknach wschodniej części prezbiterium zachowały się znaczne fragmenty bogatych maswerków. Późnogotyckie sklepienie gwiaździste widoczne jest dziś jedynie we wschodnich przęsłach korpusu nawowego, prezbiterium zaś w całości przykrywa sklepienie krzyżowo – żebrowe z XVI wieku (oparte na starszych wspornikach z XIV wieku).
Przekształcenia barokowe i neogotyckie w większości zostały usunięte w trakcie powojennej odbudowy, choć mankamentem pozostaje mało przekonujące zwieńczenie wieży północnej i nowożytna forma okien kaplicy Polskiej. Także sklepienia zachodniej części korpusu nawowego i kaplicy są efektem przekształceń z XVIII wieku. Z niegdyś bogatego średniowiecznego wyposażenia kościoła (osiem ołtarzy, zbiory biblioteczne, organy z około 1473 roku) nic się nie zachowało.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Kutzner M., Racibórz, Warszawa 1965.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.