Historia
Zamek biskupów włocławskich powstał na miejscu grodu z pierwszej połowy XIII wieku, prawdopodobnie wzniesionego przez biskupa Wolimira. Gród ten w drugiej połowie XIII stulecia nabrał znaczenia, co przyczyniło się w 1317 roku do lokacji Raciążka przez biskupa Gerwarda, a zarazem sporów o jego własność pomiędzy biskupstwem włocławskim, książętami kujawskimi i zakonem krzyżackim. W 1311 roku został zajęty przez sprzymierzeńców księcia Siemowita dobrzyńskiego, na skutek czego biskup dostał się na pewien czas do niewoli, z której uciekł do Brześcia i nałożył na napastników interdykt. Odbicie grodu nastąpiło dzięki oddziałom książąt Przemysła i Kazimierza, synów Ziemomysła inowrocławskiego. W kolejnych latach Raciążek często odwiedzany był przez biskupa włocławskiego Gerwarda, który przebywał tam ze swą kancelarią, dworem i który prawdopodobnie przechowywał w nim skarbiec diecezjalny.
W 1327 roku wybuchła wojna polsko – krzyżacka, w trakcie której biskup Maciej z Gołańczy stanął po stronie króla Władysława Łokietka. Z tego powodu w 1330 roku gród oblężony został przez wojska zakonne pod dowództwem mistrza pruskiego Wernera von Orselna. Walki trwały osiem dni, w ich trakcie użyto machin oblężniczych, lecz o zdobyciu przez Krzyżaków zadecydowało ostatecznie zajęcie przez napastników studni. Jeszcze w tym samym roku zniszczony Raciążek powrócił w ręce biskupie, na skutek umowy spisanej pomiędzy Maciejem a zakonem w Toruniu. Za 400 grzywien wykupieni zostali również liczni jeńcy, jacy poddali się w grodzie, duża grupa rycerstwa i wielmoże kujawscy oraz inni szukający tam schronienia.
Po ustabilizowaniu sytuacji politycznej na pograniczu polsko – krzyżackim, w latach 40-tych XIV wieku Maciej z Gołańczy rozpoczął w Raciążku budowę murowanego zamku (oraz gotyckiej katedry i zamku we Włocławku). Początek tych prac miał miejsce między 1335 a 1340 rokiem. Trwały one jeszcze w czasach kolejnego biskupa włocławskiego, bratanka Macieja, Zbyluta z Gołańczy, który urzędował od 1364 roku do śmierci w Raciążku w 1383 roku.
W czasach Zbyluta z Gołańczy doszło do pierwszego i zarazem jedynego oblężenia zamku. W 1375 roku zaatakował go bezskutecznie Władysław Biały, książę gnieźnieński, niezadowolony z polityki Ludwika Węgierskiego, a popierany przez Krzyżaków i część rycerstwa wielkopolskiego. Co ciekawe, pomimo zajęcia dziedzińca zamkowego, atak prawdopodobnie odparty został podczas skutecznej obrony głównego domu zamkowego. Po tym wydarzeniu dzięki swemu położeniu, a zwłaszcza neutralnej polityce biskupów włocławskich, zamek stał się tylko jednym z administracyjnych ośrodków królestwa polskiego. Zapadało w nim szereg postanowień dotyczących stosunków Polski z zakonem krzyżackim. Już w 1388 roku przebywał w Raciążku Władysław Jagiełło, w 1391 roku zamek wybrany został na miejsce pertraktacji polsko – krzyżackich, a w 1402 roku ponownie odwiedził go król Jagiełło w związku z rozmowami z panami von der Osten i sprawą przynależności pogranicznego Drezdenka. O wiele słynniejszy był pobyt Jagiełły w Raciążku w 1404 roku, kiedy to władca za 40 tysięcy grzywien wykupił z rąk zakonu Ziemię Dobrzyńską i przejściowo uregulował sprawę Żmudzi. W trakcie wielkiej wojny Polski z zakonem Krzyżacy spalili podzamkową osadę, folwark i szereg okolicznych wsi, zamek natomiast po bitwie grunwaldzkiej był kilkukrotnie wykorzystywany do rokowań z Wielkimi Mistrzami.
Po uregulowaniu spraw polsko krzyżackich w latach 30-tych XV wieku, Raciążek przestał pełnić rolę królewskiej siedziby, stając się tylko biskupią rezydencją obronną, a zarazem ośrodkiem sporych dóbr ziemskich. W drugiej połowie XV wieku prowadzono na zamku bliżej nieznane prace budowlane, wpierw pod nadzorem Jakuba z Sienna, następnie Piotra z Bnina i na końcu stulecia przez Krzesława z Kurozwęk. Kolejne inwestycje prowadzone były w pierwszej połowie XVI wieku przez biskupa Jana Karnkowskiego, który w 1533 roku wznieść miał na zamku murowaną wieżę. W latach 1582-1600 biskup Hieronim Rozdrażewski przeprowadził renowację zamku, prawdopodobnie utrzymaną jeszcze w stylistyce późnogotyckiej (wspomniane w źródłach pisanych „ad germanicum splendore”, a nie italicum splendore).
W XVII wieku Raciążek nadal pełnił rolę podwłocławskiej siedziby biskupów, przy czym jeszcze w pierwszej połowie tamtego stulecia znajdowała się ona w dobrym stanie. Z czasem jednak brak remontów oraz okres wojen ze Szwecją, po których nastąpiło ogólne zubożenie kraju, doprowadziły do tego, iż zamek popadł w zaniedbanie, pomimo że Raciążek nie został spustoszony przez najeźdźców. Na początku XVIII wieku nie nadawał się już do zamieszkiwania i trzeba było na podzamczu zbudować nowy budynek w konstrukcji szachulcowej. Następnie z inicjatywy biskupa Krzysztofa Szembeka, w latach 30-tych XVIII wieku, dokonano gruntownej przebudowy zrujnowanego zamku w nowożytny pałac. Użytkowany był on do 1795 roku, po czym został opuszczony i w większości rozebrany.
Architektura
Zamek usytuowany był na cyplu wysokiego wzgórza, położonego w zakolu niewielkiego strumienia i niedaleko zachodniego brzegu rzeki Wisły. Strome skarpy (nieprzystępne zwłaszcza po stronie północno – wschodniej), wysokie na około 15-30 metrów, zapewniały budowli naturalne walory obronne aż z trzech stron, natomiast połączenie z resztą terenu możliwe było za pomocą szyi po stronie zachodniej, która przecięta została poprzecznym przekopem. Cypel wzgórza zajęty przez zamek posiadał w planie kształt zbliżony do walu o wielkości około 80×60 metrów. Od strony wschodniej sąsiadował on z nieco niższym, niezabudowanym, lecz oddzielonym przekopem skrajem cypla zwanym „serce”, od zachodu natomiast usytuowane było podzamcze, obwarowane i zabudowane w całości konstrukcjami drewnianymi.
Drewniano – ziemny gród posiadał majdan o kształcie owalu o szerokości około 50 metrów i długości około 60 metrów. Jego obronę zapewniał wał o grubości u podstawy wynoszącej 8 metrów, wzniesiony z gliny, a w dolnych partiach wzmocniony konstrukcjami drewnianymi (nie w technice rusztowej, przekładkowej, raczej był to pojedynczy rząd skrzyń o bokach 2 metrowych, tworzących rdzeń nasypu). Wysokość jego części ziemnej sięgała najpewniej około 4-5 metrów, przy czym w drugiej fazie użytkowania został nieco podsypany, ale bez wzmacniania konstrukcjami drewnianymi. Zwieńczony musiał być chodnikiem obronnym ukrytym za jakąś formą palisady lub częstokołu. Wykonano go w związku z wykopaniem przekopu – rowu odcinającego cypel wzgórza na zachodzie, dzięki czemu wysokość wału od strony zewnętrznej była znaczna, wynosiła nie mniej niż 10 metrów. Wał nie otaczał całego cypla, a jedynie osłaniał gród od najbardziej zagrożonej strony. Z pozostałych stron spodziewać można by się funkcjonowania jedynie zamykającej dziedziniec palisady. Teren majdanu nie był płaski, lecz w jego środkowej części znajdowało się spore wywyższenie sięgające około 3-4 metrów. Zabudowa wewnętrzna intensywniej rozmieszczona była w części południowo – zachodniej. Prawdopodobnie były to domostwa konstrukcji zrębowej, funkcjonował pośród nich warsztat odlewniczy oraz najpewniej też rogowniczy.
Pierwszą budowlą murowaną, wzniesioną z cegły na kamiennej podmurówce, był trójkondygnacyjny, jednotraktowy dom mieszkalny o wymiarach 12×25 metra, rozbudowany później przez biskupa Zbyluta z Gołańczy do rozmiarów 17×25 metrów. Usytuowany był on we wschodniej, najbezpieczniejszej części dziedzińca, czyli około 3 metry poniżej znajdującego się pośrodku najwyższego punktu zamku. Dłuższą osią ulokowany został na linii północ – południe. We wnętrzu na najniższej, częściowo zagłębionej w ziemi kondygnacji mieścił trzy pomieszczenia o zbliżonej wielkości (choć środkowa była nieco szersza). Wiadomo, iż komora północna przykryta była w dwóch przęsłach sklepieniem krzyżowo – żebrowym, rozdzielonym szeroką gurtą, Przypuszczać można, iż podobnie zwieńczone były pozostałe dwie izby, w których nie odkryto śladów po środkowych słupach. Układ pierwszego piętra budynku nie jest znany, lecz wiadomo, iż ogrzewane było kominkiem o szerokości 0,6 metra umieszczonym w ścianie zachodniej. Piętro to musiało więc pełnić funkcje mieszkalne w odróżnieniu od raczej gospodarczego przyziemia. Najpewniej rolę mieszkalną posiadało też piętro drugie, powyżej którego mieściło się przykryte dwuspadowym dachem szczytowym poddasze. Wysokość budynku wynosiła około 12 metrów, zaś jego kalenica znajdowała się na wysokości około 16-17 metrów.
W drugiej gotyckiej fazie budowlanej, wiązanej z działalnością Zbyluta z Gołańczy, główny dom zamkowy poszerzono od strony zachodniej o drugi, węższy trakt o szerokości wnętrza około 3,5 metra. W jego wnętrzu prawdopodobnie znajdowała się tylko jedna ściana działowa, usytuowana bliżej strony północnej. W narożniku południowo – zachodnim budynek wzmocniony został wówczas dwoma przyporami. Był to typowy mieszkalny dom zamkowy dla okresu kazimierzowskiego, choć jak pokazały wydarzenia z 1375 roku, już przez samą ogniotrwałość i przewagę wysokości, posiadał niemałą wartość obronną.
W drugiej połowie XV wieku od zachodnich narożników głównego domu mieszkalnego, dotąd jedynej budowli murowanej na zamku, pociągnięto biegnące po krawędzi cypla mury obwodowe, wydzielające po zachodniej stronie budynku dziedziniec o nieregularnym, zbliżonym do trapezu kształcie. Grubość wykonanych dość niestarannie murów wynosiła 1,5 metra. Wysokość jest niestety nieznana, jednak nawet jeśli był niski (około 5 metrów) to i tak dzięki wysokim zboczom na północy i południu uniemożliwiał jakikolwiek dostęp.
Do południowego odcinka muru obronnego dostawiono drewniane budynki gospodarcze, a w narożniku południowo – zachodnim, już w pierwszej połowie XVI wieku, czworoboczną wieżę o wymiarach 6,8 x 6,8 metra i grubości muru 1,7 metra. Była ona w całości wysunięta przed obwód obronny ku przedpolu, dzięki czemu mogła zabezpieczać drogę dojazdową i flankować bramę. Prawdopodobnie mieściła trzy kondygnacje z przestrzenią wewnętrzną w najniższej wynoszącą 3,4 x 3,4 metra. Wysokość wieży zapewne nie przekraczała 10 metrów.
Przebudowa z końca XVI wieku polegała na przekształceniu wnętrz, wzniesieniu szachulcowego domu mieszkalnego starostów po stronie północno – zachodniej i wolnostojącej wieży bramnej, przy suchej fosie oddzielającej zamek od podzamcza. Ponadto po południowej stronie dziedzińca usytuowano niski murowany dom o formie trapezu o długości około 12 metrów i szerokości od 4 do 1 metra, powstały poprzez domurowanie północnej ściany do starszego muru obronnego. Zapewne mieścił on tylko jedną kondygnację składającą się z dwóch izb (piekarni i kuchni).
Wygląd zewnętrznej bramy, poza faktem posiadania mostu zwodzonego przerzucanego nad przekopem, nie jest znany. Domniemywać jedynie można, iż wzniesiona była na planie czworoboku z przejazdem bramnym w dolnej części i górną kondygnacją mieszczącą izbę straży z mechanizmem zwodzonego mostu. Być może jej elewacje zewnętrzne pokryto w typowe dla XVI-wiecznego późnego gotyku północnej Polski bielone blendy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się zaawansowana ruina głównego domu zamkowego, z najwyraźniej zarysowaną elewacją zachodnią z oboma wysokimi na 2-3 metry narożnikami oraz z dwoma najwyższymi fragmentami murów sięgającymi około 5-7 metrów wysokości (na których słabo widoczne są ślepe płyciny okienne). Po przeprowadzeniu badań archeologiczno-architektonicznych w latach 1978-1985 zamek zabezpieczono w postaci trwałej ruiny. Wstęp na jej teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kajzer L., Zamek w Raciążku, Łódź 1990.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.