Historia
Pierwsze zabudowania mieszkalno – obronne powstały w Rabsztynie pod koniec XIII wieku. Nie wiadomo z czyjej inicjatywy zostały one wzniesione. Być może miał przy tym udział małopolski ród Toporczyków z Morawicy, jako iż w 1318 roku Nawój z Morawicy podpisywał się „de Rabstyn”. Inne hipotezy wskazują na biskupa krakowskiego Jana Muskatę lub króla Kazimierza Wielkiego, po którego śmierci zamek miał przejść w prywatne ręce w ramach spłaty długów. Najstarsze pewne informacje o zamku pojawiły się w 1394 roku, kiedy to wspomniany został burgrabia Iwo z Karniowa oraz w 1396 roku, gdy wymieniony został kapelan zamkowej kaplicy, Grzegorz.
W końcu XIV wieku zamek wraz z przyległymi wsiami znajdował się w zastawie u wojewody krakowskiego Spytka z Melsztyna herbu Leliwa, natomiast w pierwszej ćwierci XV wieku Rabsztyn pozostawał w składzie dóbr synów Elżbiety i Spytka, poległego w 1399 roku w bitwie z Tatarami pod Worsklą. W 1412 przeprowadzono remont zamku, gdyż na prace przy wieży oraz wykopanie studni, mieszczanin olkuski Piotr Kromer wydał ponad 52 grzywny. Pracował on na zlecenie Jana z Tarnowa herbu Leliwa, opiekuna nieletnich synów poległego Spytka, Jana i kolejnego Spytka, przy czym podczas podziału dóbr zamek przypadł Janowi. Prawdopodobnie wzmocnienie zamku miało związek z wojnami Polski z zakonem krzyżackim i groźbą uderzenia ich sojuszników od południa. Burgrabią Rabsztyna był wówczas niejaki Peszek Momot herbu Gryf.
W 1431 roku zmarł Jan Melsztyński, zaś w 1439 roku Spytko zawiązał konfederację polskich husytów przeciw biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Po napadzie na obradującą w Nowym Korczynie radę królewską, poległ on w bitwie pod Grotnikami, a jego majątek wraz z zamkiem został skonfiskowany na rzecz skarbu królewskiego. Wojska królewskie miały oblec Rabsztyn, którego załoga ostatecznie się poddała. Pod naciskiem szlachty, jeszcze w tym samym roku król Władysław Warneńczyk skasował pośmiertny wyrok na Spytku i zwrócił Rabsztyn wdowie po nim – Beatrycze. Następnie warownia jako wiano Jadwigi z Książa przeszła w ręce Andrzeja Tęczyńskiego. W 1442 roku na polecenie króla miał on wzmocnić zamek. Prawdopodobnie wzniesiono wówczas ceglaną nadbudowę wieży głównej, rozbudowano również podzamcze po wschodniej i południowej stronie zamkowej skały.
W 1461 roku Andrzej Tęczyński został zabity przez mieszczan krakowskich, w zemście za ciężkie pobicie płatnerza, który miał źle wykonać zamówioną zbroję. W procesie jaki później przeprowadzono sześciu mieszczan ścięto, a trzech uwięziono w rabsztyńskim zamku i wypuszczono dopiero po zawarciu ugody z miastem. Po śmierci Andrzeja Tęczyńskiego, jego syn Jan został starostą rabsztyńskim i przyjął nazwisko Rabsztyński. W rękach tego rodu zamek wraz z przyległymi dobrami pozostawał aż do 1509 roku, kiedy zmarł Andrzej Rabsztyński z Tęczyna, kanonik krakowski i starosta płocki. Wraz z nim wymarła cała linia Rabsztyńskich.
Na początku XVI wieku zamek znalazł się na krótko w posiadaniu Leliwitów, następnie skarbnika królewskiego Andrzeja z Kościelca, a w końcu od 1515 roku w rękach Bonerów, którzy przez trzy pokolenia sprawowali urząd starostów rabsztyńskich. Po śmierci Seweryna Bonera w roku 1549, starostwo rabsztyńskie odziedziczył jeden z jego synów, również Seweryn. Za czasów jego panowania na dwór królewski zaczęły docierać skargi żalących się na swój los poddanych, jednak wysoka pozycja właścicieli Rabsztyna najpewniej pozostawiła skargi bez odpowiedzi. O tym, że Bonerowie należeli wówczas do przednich rodzin królestwa, świadczyć mógł między innymi fakt, iż w 1573 roku Seweryn Boner gościł na zamku króla Henryka Walezego.
W 1587 roku, po śmierci króla Stefana Batorego, Małopolskę najechał pretendent do tronu polskiego Maksymilian Habsburg. W drodze na Kraków próbował on z zaskoczenia zdobyć Rabsztyn, jednak przeszkodził temu ówczesny dowódca zamkowego garnizonu, pułkownik Gabriel Hołubek. Ponoć kuszony obietnicami korzyści w zamian za przejście na stronę Habsburga miał odpowiedzieć: „Więcej zdradziec w Polsce już nie ma, wszyscy u Ciebie”. Później przy pomocy górników z Olkusza rozgromił kilkusetosobowy oddział posiłków dla Maksymiliana i brał udział w zwycięskiej bitwie pod Byczyną, którą jednak przypłacił własnym życiem.
W 1592 roku, po bezpotomnej śmierci Seweryna Bonera, kolejnym starostą rabsztyńskim został Mikołaj Wolski, a potem marszałek wielki koronny Zygmunt Myszkowski, którzy dokonali znacznej rozbudowy i przebudowy w stylu renesansowym zamku dolnego. Efekty praz budowlanych z XVII wieku zniweczył najazd Szwedów z 1657 roku, którzy spalili zamek. Od tego czasu przestał on pełnić funkcje reprezentacyjne, popadając stopniowo w ruinę, choć przez jakiś czas był jeszcze zamieszkiwany i doraźnie reperowany, a także wykorzystywany do celów gospodarczych. Ostatecznie w XVIII stuleciu opustoszał, co przyczyniło się do rozkradania materiałów budowlanych. Po 1789 roku na zamku średnim oraz dolnym zawaliły się dachy, w czasie powstania listopadowego w 1830 roku z tynków miała być wytwarzana saletra do produkcji prochu strzelniczego, natomiast w 1861 roku zawaliła się połowa wieży głównej. Jej pozostała część została wysadzona w powietrze w 1911 roku przez poszukiwaczy skarbów.
Architektura
Najstarsza część zamku wybudowana została w kilku etapach na szczycie wysokiego skalnego ostańca o kształcie w planie zbliżonym do litery L i prawie pionowych ścianach z każdej strony, znajdującego się w północno – zachodniej części większego wzniesienia. Wzgórze to w południowo – zachodnim narożniku ograniczone było kolejną skałą, od południa chronione wysokimi stokami, zaś od strony północnej i wschodniej, gdzie podejście było łagodniejsze, zabezpieczone półkolistymi w planie obwarowaniami ziemnymi (wałem i przekopem).
Głównym elementem zamku górnego była wysoka cylindryczna wieża, usytuowana na wschodniej części skalnego ostańca i połączona z nieregularnym obwodem murów biegnących po krawędzi skały. Kształt wieży jest sporny, lecz prawdopodobnie była ona u podstawy nieregularna, w planie lekko czworoboczna, ale o zaoblonej sylwetce, wyżej zaś eliptyczna. Wejście na zamek górny znajdowało się po stronie południowej, za pomocą wyciętych w skale półek, stanowiących podstawę schodów. Z czasem, najpewniej w okresie późnogotyckim, przestrzeń wewnątrz murów wypełniły zabudowania tworzące przy wieży dwa skrzydła usytuowane do siebie prostopadle. Wschodnie mieściło małą sień wejściową, przystawioną do wieży od północy, i duże pomieszczenie na zachód od niej. Było ono podpiwniczone wykutą w skale, sklepioną kolebkowo komorą i także podsklepionym korytarzem wiodącym na zachodzie do małej komory z piecem typu hypocaustum. Nad piwnicą prawdopodobnie znajdowała się duża sala połączona z wieżą. Skrzydło zachodnie posiadało natomiast trzy pomieszczenia w układzie jednotraktowym, przy czym dwa boczne dostępne były jedynie z mającej największe rozmiary izby środkowej.
Około połowy XIV wieku Rabsztyn powiększony został o murowane podzamcze (późniejszy zamek średni), otaczające murem niedużą przestrzeń na południe od górnej części zamku. Brama na jego teren znajdowała się po stronie wschodniej. Prowadził do niej most oparty na kamiennych filarach, usytuowany w linii spadku wzgórza, mający po prawej mury obwodowe i flankowany wieżą główną. W narożniku południowo – zachodnim usytuowano niedużą wieżę wzniesioną na planie zbliżonym do kwadratu, zaś w ścianie południowej przepruto otwór strzelecki skierowany w przedpole. Od strony wschodniej do wieży czworobocznej przylegał budynek dostawiony do południowego odcinka muru obwodowego. W ścianie wschodniej tego budynku umieszczono co najmniej dwa szczelinowe otwory, skierowane w kierunku dziedzińca zamku średniego.
Na przełomie XIV i XV wieku rozbudowana została dolna część zamku, usytuowana na niżej położonym terenie po wschodniej stronie zamku górnego i średniego. Do południowej kurtyny jej muru obronnego dostawione zostały kolejno dwa budynki mieszkalno – gospodarcze, prawdopodobnie posiadające także cechy obronne. Wjazd na zamek dolny prowadził od północy, poprzez dostawiony już w XVI wieku czworoboczny budynek bramny.
Przekształcenia późnogotyckie objęły również zamek średni. Wzniesiono tam zabudowę wzdłuż zachodniej partii muru obwodowego, z czym wiązało się zniesienie północnej ściany wieży czworobocznej. Powstało w ten sposób jednotraktowe skrzydło zachodnie, powiększone o przestrzeń zajmowaną wcześniej przez wieżę. Całość została podpiwniczona. W parterze (a zapewne i w kondygnacjach wyższych) uformowano dwa pomieszczenia, natomiast na poziomie piwnic trzy. Wejście do piwnic zachodniego skrzydła wiodło z korytarzyka usytuowanego wzdłuż wschodniej ściany. Z tego samego korytarzyka poprowadzono wejście do powstałej w tym samym czasie piwnicy pod zachodnią częścią budynku południowego. Likwidacji uległ most na filarach, zaś lico zewnętrzne muru obwodowego obmurowano cegłą gotycką, równocześnie dostawiając niewielkich rozmiarów obiekt o niesprecyzowanej funkcji.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z zamku rabsztyńskiego przetrwały niewielkie relikty gotyckiego zamku górnego znajdującego się na wapiennej skale ostańca, fragmenty ścian zamku średniego i dolnego oraz frontowe pozostałości budynku bramy wjazdowej. Od 2000 roku prowadzono prace remontowo – budowlane, w wyniku których zrekonstruowano wieżę bramną, niestety przy wykorzystaniu konstrukcji żelbetowych i współczesnych płytek ceramicznych oraz przy zastosowaniu innego niż historyczne wiązania muru. Co więcej całość wykonano nieestetycznie, z masą niedoróbek, krzywymi okapami dachu, brakiem systemu odprowadzania wody deszczowej, a nawet zamontowaniem plastikowej klatki wentylacyjnej w elewacji. W dalszym etapie odnowiono zamek dolny i nadbudowano mury zamku górnego, jednocześnie niszcząc ukształtowanie terenu poprzez zagruzowywanie fosy i wybieranie gruntu ze skarp. W 2017 roku na zamku zakończyła się kolejna faza skandalicznie prowadzonych prac, w efekcie której na dziedzińcu wzniesiono stalowo-szklany, modernistyczny pawilon, rażący na tle historycznych i rekonstruowanych murów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dryja S., Niewalda W., Zamek w Rabsztynie w świetle badań w latach 2001-2014, „Ilcusiana”, nr 11/2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Mietlicki P., Ruiny zamku w Rabsztynie w kontekście problematyki technicznej i konserwatorskiej [w:] Ochrona i konserwacja ruin zamkowych: wybrane problemy i przykłady, red. P.Molski, B.Szmygin, Warszawa-Lublin 2013.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko – Częstochowskiej, Warszawa 2004.
Sypień J., Zamek Rabsztyn, Olkusz 2018.