Historia
Kościół parafialny Narodzenia NMP w Pyzdrach wzmiankowany był po raz pierwszy w 1265 roku. Już wówczas musiała to być budowla o znacznej randze, skoro wyświęcono w niej biskupa poznańskiego Falantę. W 1331 w czasie najazdu krzyżackiego świątynia ta została spustoszona, lecz szczęśliwie nie spaliła się. Ówczesny pleban Jan zeznał, iż fara została doszczętnie ograbiona, utraciła czczony wizerunek Matki Boskiej, a także zrabowane księgi i ornaty.
Po ustaniu zagrożenia militarnego przystąpiono do budowy nowego, gotyckiego kościoła, którego fundację przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu. Według innych teorii fara pyzdrska powstała lub została gruntownie przebudowana dopiero w drugiej połowie XV wieku. Zapewne w tym czasie do kościoła po stronie zachodniej dobudowana została wieża.
W 1519 roku biskup poznański Jan Lubrański podniósł świątynię do rangi kolegiaty. W XVII i XVIII wieku budynek był wielokrotnie niszczony przez pożary, między innymi w 1616, 1656 czy 1762 roku. Po pożarze w 1807 roku, który po raz kolejny zniszczył kościół, budowla przez wiele lat pozostawała nieużytkowana. Gruntowna restauracja fary przeprowadzona została dopiero w latach 1865-1870. Kolejne remonty miały miejsce w 1937 i w latach 1956-1958, kiedy to elewacje kościoła oczyszczono z tynków, przywracając zabytkowi jego gotycki charakter.
Architektura
Kościół usytuowano w południowej części miasta, na skraju skarpy której krawędzią poprowadzony był miejski mur obronny. W XIV wieku kościół miał formę trójnawowej bazyliki, posiadającej dwuprzęsłowe prezbiterium o równej wysokości z nawą główną i zamknięciu wielobocznym. Po stronie zachodniej w XV wieku przystawiona została masywna czworoboczna wieża, nakryta pierwotnie dachem ostrosłupowym, natomiast przy prezbiterium już od początku budowy funkcjonowała zakrystia. Wieża była oryginalnie niska i krępa, sięgała zaledwie korony murów nawy głównej, a nawę wieńczył od zachodu monumentalny szczyt, później wtopiony w dobudowaną w latach 30-tych XVI wieku najwyższą kondygnację wieży. Zwarta bryła kościoła opięta została przyporami. Nawę główną i równe jej wysokością prezbiterium nakrył wysoki dach dwuspadowy. Nad nawami bocznymi znalazły się dachy pulpitowe.
Wewnątrz w korpusie ustawiono krępe, prostokątne w przekroju filary, nie różniące się wiele od reszty ścian, na które nałożono służki lub lizeny. Za wydatnym łukiem tęczowym otwierał się do chóru wąski pseudotransept. Górne partie jego ramion wypełniły dwie symetryczne względem siebie empory, dolne natomiast nie różniły się wysokością od naw bocznych i płynnie się z nimi łączyły, tworząc jakby dodatkowe przęsło, oddzielone jedynie przez smukłe arkady, identyczne jak arkady pomiędzy nawami. Były one ostrołuczne, dość proste, profilowane jedynie pojedynczym uskokiem.
Nawa główna nie posiadała sklepienia, najpewniej nie było ono nawet planowane, gdyż nie odnaleziono jakichkolwiek śladów oporów sklepiennych. Nie ma także pewności co do sklepienia w prezbiterium, choć prawdopodobnie zostało ono założone, gdyż z zewnątrz chór w odróżnieniu od korpusu opięto wysokimi przyporami. Z pewnością natomiast zwieńczone były sklepieniami nawy boczne i przynajmniej dolne partie ramion transeptu, a być może i górne empory (przypory przy pseudotransepcie były bardzo wydatne). Sklepienia mogły mieć formę podobną do zachowanego w zakrystii, krzyżowo-żebrowego ze zwornikiem dość prymitywnie rzeźbionym w kształcie baranka.
Kościół otrzymał w średniowieczu surową, masywną i pozbawioną wykwintniejszego detalu formę, być może z powodu zlecenia prac budowlanych warsztatowi pracującemu nad miejscowym zamkiem. Pomimo tego otrzymał on oryginalny kształt z emporami w ramionach pseudotranseptu, rozwiązanie wówczas wyjątkowo rzadkie. Nie ma pewności jak wyglądał on od strony zewnętrznej, jeśli został ukończony mógł mieć postać dwóch przyprezbiterialnych wież.
Stan obecny
Kościół zachował układ przestrzenny i w dużej części bryłę z XIV/XV wieku, choć obecny wygląd kościoła jest po części wynikiem XX-wiecznej regotyzacji, która musiała usuwać przekształcenia nowożytne. Pomimo tego część okien ma dziś formy nowożytne (nawy boczne, południowa ściana nawy głównej) lub jest zamurowana (prezbiterium, północna ściana nawy głównej). Obniżona jest też wysokość nawy południowej i poziom dachu nawy głównej. Wnętrze uległo prawie całkowitej barokizacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.