Historia
Budowę kościoła św. Katarzyny w Przezmarku podjęto około 1320 – 1340 roku. Prace rozpoczęto od prezbiterium, by około połowy XIV wieku przystąpić do wznoszenia nawy, a pod koniec XIV wielu dobudować wieżę. Drewniane elementy jej dzwonnicy skonstruowano z drewna ściętego na przełomie 1399 i 1400 roku, natomiast w 1403 roku odlany został dzwon do zapewne ukończonej już wieży. Ostatnim etapem było wystawienie w pierwszej połowie XV wieku okazałej kruchty.
W pierwszej połowie XVI wieku kościół przejęty został przez społeczność protestancką, co mogło spowodować zmianę wystroju wnętrza budowli i jej wyposażenia, związaną z odmiennymi wymaganiami nowego kultu. W 1573 roku kościół miał zostać uszkodzony przez pożar, ale skala zniszczeń pozostała nieznana i zostały one zapewne szybko usunięte.
Na początku XVIII wieku kościół poddawany był pracom remontowym. Założono wówczas nowy strop w nawie i odnowiono górne partie wieży. Kolejny remont miał miejsce w pierwszej połowie XIX stulecia. Ostatnią większą renowację kościoła, w tym między innymi odnowienie maswerkowych malowideł, przeprowadzono w 1901 roku. W 1945 roku zabytek przejęty został przez katolików i konsekrowany pod nowym wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego.
Architektura
Kościół utworzyła pojedyncza nawa na planie wydłużonego prostokąta, wąskie prezbiterium z wielobocznym zamknięciem po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku) oraz czworoboczna wieża na osi fasady zachodniej. Nietypowo po południowej stronie prezbiterium usytuowano zakrystię, a wejście południowe do nawy poprzedzono kruchtą. Całość uzyskała rozbudowany i wyrafinowany architektonicznie jak na wiejską farę układ. Kościół wzniesiono z cegły układnej w wątku wendyjskim (nawa, prezbiterium) i gotyckim (kruchta, wieża), na kamiennym cokole, wysokim w murach nawy, dużo niższym w pozostałych częściach budowli. Wykorzystano też wypalaną do czarnego koloru cegłę zendrówkę, układaną w romboidalne i zygzakowate wzory.
Zewnętrzne elewacje nawy kościoła pozostawiono gładkie, przyporami opięte zostało tylko prezbiterium. Przypory ozdobiono wąskimi płycinami powyżej uskoków oraz szerokimi sterczynami nad strefą okapu. Oświetlenie zapewniały duże, ostrołuczne, profilowane, dwudzielne okna w nawie oraz wąskie, wyżej przebite okna lancetowate w prezbiterium, osadzone na gzymsie kapnikowym którym ujęto też przypory. Podział poziomy elewacji, zarówno w prezbiterium jak i nawie, utworzył tynkowany fryz opaskowy. Dwuspadowy dach nawy oparto przy krótszych ścianach na trójkątnych szczytach. Wschodni udekorowano sterczynami oraz profilowanymi blendami o wznoszącym się układzie, przy czym w najwyższej dodatkowo osadzono trzy blendy koliste.
Wyjątkowo bogatą formę jak na wiejską świątynię uzyskała dostawiona wtórnie kruchta. W fasadzie jej przyziemia osadzono profilowany, ostrołuczny portal, wyżej zaś utworzono dwa rzędy gęsto rozmieszczonych blend o profilowanych krawędziach, przy czym w archiwolty blend dolnego rzędu wtopiono maswerkowe dekoracje ze sztucznego kamienia. Ściany boczne kruchty przebito pojedynczymi otworami okiennymi oraz triadami wysokich blend, nad którymi poprowadzono tynkowane opaski i wieniec sterczyn umieszczonych z każdej wolnej strony przedsionka.
Wieża zachodnia uzyskała zróżnicowany wystrój czterech kondygnacji, rozdzielonych gzymsami i tynkowanymi opaskami. Schodkowy i profilowany portal zachodni ujęto z trzech stron opaską tynkową, flankowaną po bokach ostrołukowymi płycinami. Niskie pierwsze piętro z każdej strony udekorowano trzema ostrołucznymi, szerokimi blendami, natomiast wyższe drugie piętro uzyskało z każdej wolnej strony na środkowej osi szeroką blendę, flankowaną obustronnie parami lancetowatych płycin. Na trzecim piętrze umieszczono już tylko otwory o uskokowych ościeżach, pozwalające wydobywać się dźwiękom dzwonów. Co ważne, wszystkie blendy i tynkowane fryzy pierwotnie pokryte były dekoracją malarską o maswerkowych motywach.
Wewnątrz kościoła nawę od prezbiterium oddzielono uskokową arkadą tęczy. Bardziej wyszukane i urozmaicone prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad prostokątnym przęsłem zachodnim i sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Ponadto ściany prezbiterium w dolnej części rozdzielono ostrołukowymi wnękami. Żebra sklepienia opuszczono na nadwieszane na ścianach wsporniki z dekoracją maswerkową. Nawę przykryto płaskim, drewnianym stropem, mimo iż do wnętrza wciągnięto po trzy przypory przy każdej ścianie wzdłużnej.
Stan obecny
Kościół w Przezmarku, choć mniej znany od słabo zachowanego zamku krzyżackiego o tej samej nazwie (usytuowanego w Przezmarku koło Dzierzgonia), jest jednym z najokazalszych zabytków gotyckiej architektury w regionie, co więcej pozbawionym od strony zewnętrznej większych nowożytnych przekształceń i zachowanym w dobrym stanie. Warta uwagi jest zwłaszcza kruchta południowa ze zdobionymi maswerkami blendami, elegancka konstrukcja prezbiterium, czy wieża o różnorodnej dekoracji zewnętrznych elewacji. Wnętrze nawy posiada obecnie wystrój nowożytny (empora, strop, wyposażenie), natomiast w prezbiterium zachowało się gotyckie sklepienie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół filialny p.w. Podwyższenia św. Krzyża, W.Rynkiewicz-Domino, nr 1818, Przezmark 1990.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.