Historia
Klasztor bernardynów pod wezwaniem św. Barbary założony został w latach 1461–1465 z fundacji Rafała Tarnowskiego z Jarosławia i Przeworska, właściciela Przeworska i późniejszego marszałka wielkiego koronnego, podkomorzego przemyskiego i kasztelana sandomierskiego. Wpierw rozpoczęto prace nad kościołem, natomiast przyległy doń budynek klasztorny ukończony musiał zostać przed 1489 rokiem, wtedy bowiem w klasztorze odbyła się już pierwsza kapituła zwołana przez Władysława z Gileniowa (prace wykończeniowe trwały jeszcze na początku XVI wieku). Na decyzję o fundacji wpływ miały pobudki religijne, chęć wzmocnienia prestiżu miasta oraz zamanifestowanie bogactwa rodu Tarnowskich. Klasztor miał też odegrać znaczącą rolę w tzw. misji ruskiej, prowadzonej z inicjatywy króla Kazimierza Jagiellończyka i św. Jana Kapistrana, która miała na celu utwierdzanie w wierze ludności katolickiej i nawracanie ludności prawosławnej na terenie Rusi Czerwonej.
Wielki najazd Turków i Tatarów w 1498 roku, chociaż nie dotarł do samego Przeworska, był impulsem do włączenia klasztoru w 1506 roku w system fortyfikacji miasta, dla zapewnienia bezpieczeństwa zakonnikom i okolicznej ludności. Fundusze na prace dostarczyło miasto i pobliska szlachta. W związku z koniecznością utrzymywania fortyfikacji przez bernardynów w 1522 roku papież Klemens VII ustanowił odpust, a także zezwolił na zbiórkę datków na zakup dział i prochu. W obwarowanym już klasztorze w 1577 roku gościł król Stefan Batory.
Na początku XVII wieku kościół klasztorny zyskał manierystyczny szczyt nad prezbiterium oraz wzniesioną w 1644 roku ośmioboczną wieżę zwieńczoną dachem z attyką, służącą jako strażnica w okresie zagrożenia najazdami ze wschodu. Wojna północna i częste przemarsze przez Przeworsk różnych wojsk dały się we znaki konwentowi, lecz nie było tu ani większych walk ani rekwizycji. Komisja generalna w 1725 roku opisała porządek w klasztorze, tak co do karności zakonnej jak i co do stanu budowli. Niestety pomyślny okres w dziejach przeworskiego konwentu zakończył się wraz z upadkiem Rzeczpospolitej pod koniec XVIII wieku.
W 1822 biskupi galicyjscy postanowili umieścić w części zabudowań klasztornych dom poprawczy dla kapłanów diecezjalnych. Władze zakonne próbowały przeciwstawić się takiemu rozwiązaniu, zwracając się do cesarza Franciszka I o cofnięcie decyzji, lecz bezskutecznie. W późniejszym okresie władze skłaniały się nawet do całkowitego przejęcia konwentu, jednak klasztor ostatecznie pozostał w rękach zakonu, a dom poprawczy zlikwidowano w 1869. W tym czasie rozproszeniu w znacznym stopniu uległy zbiory archiwalne i biblioteczne. Wiele rękopisów i starodruków za pośrednictwem antykwariuszy trafiło do prywatnych kolekcji. U schyłku XIX wieku nastąpiła poprawa sytuacji, rozpoczęto pierwsze remonty i renowacje świątyni.
Architektura
Klasztor bernardyński zbudowano na niewielkim wzgórzu we wschodniej części miasta, otoczonej murem obronnym od północy. Składał się on z kościoła klasztornego oraz z usytuowanych po jego południowej stronie trójskrzydłowych zabudowań klauzury, otaczających nieregularny w planie, trapezowaty wirydarz. Budynki klasztoru wzniesiono z cegły układnej w wątku polskim (gotyckim), przy użyciu zendrówki i kamiennego ciosu do utworzenia detali architektonicznych.
Kościół klasztorny powstał jako późnogotycka, prawdopodobnie trójnawowa świątynia halowa, z korpusem nawowym na planie prostokąta oraz z prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. W narożu prezbiterium i korpusu znajdowała się smukła, czworoboczna wieża, w górnych partiach na rzucie ośmioboku. Fasadę zachodnią kościoła ozdobił gotycki schodkowy szczyt wypełniony wąskimi, pionowymi blendami, natomiast całą budowlę otoczyły wzmacniające konstrukcję przypory, pomiędzy którymi umieszczono ostrołuczne okna. Wewnątrz sklepienie pierwotnie uzyskało jedynie prezbiterium, gdzie nad dwoma prostokątnymi przęsłami zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe, a nad wschodnim wielobokiem sklepienie sześciodzielne.
Na południe od kościoła wzniesiono trzy skrzydła zabudowań klasztornych, które wraz z krużgankiem otaczały niewielki, trapezowaty wirydarz. W pierwszej połowie XVI wieku najważniejszym było sąsiadujące z prezbiterium kościoła skrzydło wschodnie, w którym między innymi mieściła się zakrystia ze skarbcem i kapitularz. Skrzydło południowe z refektarzem posiadało dobudowany dwutraktowy aneks na południowym – zachodzie, natomiast najmniej rozwinięta była czteroprzęsłowa część zachodnia klasztoru.
Stan obecny
Kościół i zabudowania klauzury pomimo nowożytnej barokizacji posiadają zachowane elementy z wyraźnymi cechami gotyckimi: przypory opinające kościół, ostrołuczne blendy, szczyt zachodni kościoła (regotyzowany w 1902 roku), sklepienia w zakrystii, skarbczyku i krużganku skrzydła wschodniego oraz kamienne portale (w prezbiterium, z wirydarza do zakrystii, z zakrystii do skarbca). Ponadto ważnym reliktem gotyckiego wystroju są resztki polichromii z początku XVI wieku, odkryte w 1961 roku w klasztornym krużganku. Fragmenty malowideł zachowane na łuku tęczowym kościoła mają już cechy renesansowe. Także pozostałe elementy wystroju i wyposażenia świątyni uległy znacznym przekształceniom w okresie nowożytnym, a pierwotne cechy stylistyczne utraciły w dużym stopniu zabudowania klauzury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozak S., Polaczek J., Kościół i klasztor oo. bernardynów w Przeworsku, Przemyśl 1999.