Historia
Klasztor bernardynów pod wezwaniem św. Barbary założony został w latach 1461-1465 z fundacji Rafała Tarnowskiego z Jarosławia i Przeworska, właściciela Przeworska i późniejszego marszałka wielkiego koronnego, podkomorzego przemyskiego i kasztelana sandomierskiego. Bernardynów sprowadzono do Przeworska z konwentu w Bydgoszczy i włączono do rakusko-czeskiej prowincji obserwanckiej, a w kolejnych latach w skład wikarii polskiej oraz od 1517 roku do nowo utworzonej prowincji polskiej. Na decyzję o fundacji wpływ miały pobudki religijne, chęć wzmocnienia prestiżu miasta oraz zamanifestowanie bogactwa rodu Tarnowskich. Klasztor miał też odegrać znaczącą rolę w tzw. misji ruskiej, prowadzonej z inicjatywy króla Kazimierza Jagiellończyka i św. Jana Kapistrana, która miała na celu utwierdzanie w wierze ludności katolickiej i nawracanie ludności prawosławnej na terenie Rusi Czerwonej.
Prace budowlane rozpoczęto od kościoła, natomiast przyległy doń budynek klasztorny ukończony musiał zostać przed 1489 rokiem, wtedy bowiem w klasztorze odbyła się już pierwsza kapituła zwołana przez Władysława z Gileniowa. Ufundowane przez Tarnowskiego jedno skrzydło klasztorne było zbyt małe dla kilkunastu braci, dlatego też szybko podjęto decyzję o rozbudowie klasztoru, trwającej do około 1495 roku, choć prace wykończeniowe miały miejsce jeszcze na początku XVI wieku. Dobudowane dwa skrzydła klasztorne miały być znacznie skromniejsze od najstarszego skrzydła wschodniego. Fundusze na budowę klasztoru zakonnicy uzyskiwali przede wszystkim z darowizn i jałmużny bogatych mieszczan. Najbardziej znaczącymi donatorami konwentu, oprócz Barbary i Rafała Tarnowskich, byli bracia fundatora, Jan i Spytek.
Wielki najazd Turków i Tatarów w 1498 roku, chociaż nie dotarł do samego Przeworska, był impulsem do włączenia klasztoru w 1506 roku w system fortyfikacji miasta, dla zapewnienia bezpieczeństwa zakonnikom i okolicznej ludności. Fundusze na prace dostarczyło miasto i pobliska szlachta. W związku z koniecznością utrzymywania fortyfikacji przez bernardynów, w 1522 roku papież Klemens VII ustanowił odpust, a także zezwolił na zbiórkę datków na zakup dział i prochu. W obwarowanym już klasztorze w 1577 roku gościł król Stefan Batory.
W pierwszej ćwierci XVII wieku kościół klasztorny zyskał manierystyczny szczyt nad prezbiterium. W latach 1619-1621 gwardian Andrzej z Krakowa przyczynił się do pokrycia dachówką dormitorium, w tym czasie naprawiono także i wzmocniono sąsiednie mury obronne, natomiast w 1644 roku zbarokizowano wnętrze kościoła i podwyższono wieżę, zwieńczoną dachem z attyką, służącą jako strażnica w okresie zagrożenia najazdami ze wschodu. W połowie XVII wieku wyremontowano krużganki klasztorne i podmurowano refektarz, prawdopodobnie też przebudowano pozostałe zabudowania klauzury. Następnie w trzeciej ćwierci XVII wieku dostawiono kaplicę do korpusu kościoła, a jeszcze jedną dobudowano w 1757 roku.
Wojna północna i częste przemarsze przez Przeworsk różnych wojsk dały się we znaki konwentowi, lecz w okolicy nie prowadzono ani większych walk ani rekwizycji. Komisja generalna w 1725 roku opisała porządek w klasztorze, tak co do karności zakonnej jak i co do stanu budowli. Niestety pomyślny okres w dziejach przeworskiego konwentu zakończył się wraz z upadkiem Rzeczpospolitej pod koniec XVIII wieku. Konwent przeworski, podległy zaborowi austriackiemu, został wówczas pozbawiony wysokich dotacji, spustoszono również bibliotekę klasztorną.
W 1822 biskupi galicyjscy postanowili umieścić w części zabudowań klasztornych dom poprawczy dla kapłanów diecezjalnych. Władze zakonne próbowały przeciwstawić się takiemu rozwiązaniu, zwracając się do cesarza Franciszka I o cofnięcie decyzji, lecz bezskutecznie. W późniejszym okresie władze skłaniały się nawet do całkowitego przejęcia konwentu, jednak klasztor ostatecznie pozostał w rękach zakonu, a dom poprawczy zlikwidowano w 1869. W tym czasie rozproszeniu w znacznym stopniu uległy zbiory archiwalne i biblioteczne. Wiele rękopisów i starodruków za pośrednictwem antykwariuszy trafiło do prywatnych kolekcji. U schyłku XIX wieku nastąpiła poprawa sytuacji, rozpoczęto pierwsze remonty i renowacje świątyni. Dalsze prace konserwatorskie były prowadzone od 1922 roku oraz w latach 40-tych i 60-tych XX wieku.
Architektura
Klasztor bernardyński zbudowano na niewielkim wzgórzu we wschodniej części położonego w dolinie rzeki Mleczki miasta. Usytuowany został wewnątrz murów obronnych, które otaczały go z trzech stron. Składał się z kościoła klasztornego oraz z umieszczonych po jego południowej stronie trójskrzydłowych zabudowań klauzury, otaczających wraz z krużgankami nieregularny w planie, trapezowaty wirydarz. Budynki klasztoru wzniesiono z cegły układnej w wątku polskim (gotyckim), przy użyciu zendrówki i kamiennego ciosu do utworzenia detali architektonicznych.
Kościół klasztorny powstał jako późnogotycka, prawdopodobnie trójnawowa świątynia halowa (lub jednonawowa) o długości niecałych 40 metrów, z korpusem nawowym na planie prostokąta o wymiarach 25 x 14,6 metra oraz z prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej, nieco odchylonym od osi ze względu na kształt wzgórza. W narożu prezbiterium i korpusu znajdowała się smukła, czworoboczna wieża, w górnych partiach na rzucie ośmioboku. Fasadę zachodnią kościoła ozdobił gotycki schodkowy szczyt wypełniony wąskimi, pionowymi blendami, natomiast całą budowlę otoczyły wzmacniające konstrukcję uskokowe przypory, pomiędzy którymi umieszczono ostrołuczne okna (osiem w korpusie, sześć w prezbiterium). Wejście z zewnątrz umieszczono pośrodku ściany zachodniej oraz w drugim przęśle od północy. Wewnątrz podsklepiono pierwotnie jedynie prezbiterium, gdzie nad dwoma prostokątnymi przęsłami zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe, a nad wschodnim wielobokiem sklepienie sześciodzielne.
W latach 60-tych XV wieku najważniejszym murowanym budynkiem klauzury było sąsiadujące z prezbiterium kościoła skrzydło wschodnie, w którym początkowo mieściła się zakrystia ze skarbcem. Oba pomieszczenia założono na rzucie nieregularnego prostokąta i nakryto sklepieniami kolebkowymi o łuku zaostrzonym. W trzeciej ćwierci XV wieku dobudowano do skrzydła wschodniego od południa refektarz, mogący służyć też jako kapitularz, a także kuchnię i spiżarnię. Refektarz początkowo utworzono jako wolnostojący, ale po dobudowaniu pomieszczeń gospodarczych stał się narożną częścią skrzydła. Część tą podpiwniczono, jako jedyny fragment klauzury. Łącznie z budową skrzydła wschodniego wzniesiono krużganek nakryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.
Pod koniec XV wieku zbudowane zostało skrzydło południowe wraz z przyległym krużgankiem. W kolejnym etapie zbudowano najmniej rozwinięte skrzydło zachodnie, którego czteroprzęsłowy krużganek zamknął wewnętrzny dziedziniec. Krużganek na północy stykał się z przedsionkiem kościoła, na południu natomiast ze starszym skrzydłem. Przęsła krużganka zachodniego nakryto sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym. Jego żebra uzyskały profil spłaszczonej gruszki i zostały opuszczone na profilowane wsporniki z motywem rozety, który w formie rysunku powtórzono także na talerzowych zwornikach sklepiennych. Na koniec po 1512 roku utworzony został budynek wysunięty z czworoboku zabudowy ku południowi, podzielony wewnątrz na dwa trakty.
Stan obecny
Kościół i zabudowania klauzury pomimo nowożytnej barokizacji i późniejszych przekształceń posiadają zachowane elementy z wyraźnymi cechami gotyckimi: mury z surowymi elewacjami, przypory opinające kościół, ostrołuczne blendy, szczyt zachodni kościoła (regotyzowany w 1902 roku), sklepienia w zakrystii, skarbczyku i krużganku skrzydła wschodniego i zachodniego oraz kamienne portale (w prezbiterium, z wirydarza do zakrystii, z zakrystii do skarbca). W kilku miejscach murów klauzury widoczne są zamurowane pierwotne otwory okienne. Ponadto ważnym reliktem gotyckiego wystroju są resztki polichromii z początku XVI wieku, odkryte w 1961 roku w klasztornym krużganku. Fragmenty malowideł zachowane na łuku tęczowym kościoła mają już cechy renesansowe. Także pozostałe elementy wystroju i wyposażenia świątyni uległy znacznym przekształceniom w okresie nowożytnym, a pierwotne cechy stylistyczne utraciły w dużym stopniu zabudowania klauzury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozak S., Polaczek J., Kościół i klasztor oo. bernardynów w Przeworsku, Przemyśl 1999.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.