Historia
Najstarsze drewniano – ziemne obwarowania grodowe na Wzgórzu Zamkowym wzniesione zostały w IX lub X wieku przez zachodniosłowiańskie plemię Lędzian. Usytuowano je na wzgórzu w pobliżu brodu na Sanie, w ważnym strategicznie rejonie Bramy Przemyskiej, pomiędzy dwoma puszczami: Sandomierską od północy i Karpacką od południa. Według Latopisu Nestora w 981 roku Przemyśl wraz z innymi grodami został podbity przez księcia kijowskiego Włodzimierza, który włączył je do swego, wówczas jeszcze pogańskiego państwa. We władaniu książąt ruskich pozostał do 1018 roku, kiedy to został opanowany przez Bolesława Chrobrego, podczas jego wyprawy na Kijów. Wówczas to na terenie grodu wzniesiono pierwsze murowane budowle w postaci palatium i rotundy, co odczytuje się jako przeznaczenie Przemyśla na jeden z ważniejszych ośrodków monarchii wczesnopiastowskiej. Przyjmuje się, iż jednak niedługo po śmierci króla, być może około 1030 roku, gród przeszedł ponownie pod panowanie ruskie, wchodząc w skład wyodrębnionego na przełomie XI i XII wieku Księstwa Przemyskiego. Zapewne pociągnęło to za sobą zniszczenie zabudowań piastowskich, a wniesienie pod koniec XI wieku na dziedzińcu grodu murowanej cerkwi, przypisywanej fundacji ruskiego księcia Wołodara.
W krótkich okresach Przemyśl często zmieniał przynależność państwową. W latach 1077-1079 za panowania Bolesława Śmiałego, w latach 1135-1141 w okresie rządów Bolesława Krzywoustego i w latach 1214-1221 za panowania Leszka Białego pozostawał we władaniu polskim, natomiast w okresie 1215-1216 i 1219-1221 przynależał do Królestwa Węgier. Następnie za panowania księcia halicko-wołyńskiego Daniela, który w 1255 roku otrzymał od papieża koronę królewską, oraz jego następców Lwa i Jerzego, pozostawał w zależności od Mongołów.
Średniowieczny murowany zamek wzniesiony został przez króla Kazimierza Wielkiego po roku 1340, po przyłączeniu ziemi przemyskiej do Królestwa Polskiego. W jego zabudowania włączono cerkiew ruską, którą w 1412 roku przekształcono w katedrę łacińską, a w 1470 roku rozebrano. W 1498 roku zamek został uszkodzony podczas najazdu Wołochów. Odbudował go i znacznie rozszerzył w latach 1514-1553 Piotr Kmita Sobieński, sprawujący urząd starosty przemyskiego. Kolejne rozbudowy prowadzone przez starostów w niewielkim stopniu zmieniły układ przestrzenny XVI-wiecznego zamku. W latach 1612-1631 starosta Marcin Krasicki wzniósł jedynie północno – wschodnie skrzydło mieszkalne i zwieńczył attykami dwie baszty.
W późnych latach XVII wieku pozbawiony bieżących napraw zamek zaczął podupadać i dopiero w 1759 roku starosta Stanisław Poniatowski, późniejszy król Polski, przeprowadził jego gruntowny remont. Wyburzono wówczas baszty południową i zachodnią, a mur południowo – zachodni cofnięto o parę metrów, zmniejszając powierzchnię zamku. W XIX wieku Austriacy zaadaptowali zamek na więzienie. Gruntowny remont z lat 70 i 80-tych XX wieku przywrócił budowli częściowo wygląd z czasów Piotra Kmity.
Architektura
Wczesnośredniowieczny gród z IX-X wieku został założony na wysokim wzgórzu na prawym brzegu Sanu. Strome zbocza zaznaczały się szczególnie od strony południowej i wschodniej, z pozostałych były łagodniejsze. Najwyższa, główna część grodu, będąca siedzibą feudała, znajdowała się w południowo – wschodniej partii wyniosłości, od strony północno – zachodniej usytuowano natomiast niższe podgrodzie. Całość miała powierzchnię około 1 ha i otoczona była wałem ziemnym o konstrukcji skrzyniowej. Jego szerokość u podstawy wynosiła około 20 metrów, zaś wysokość w osiągała 4-5 metry. Wewnątrz grodu mieściła się zabudowa drewniana złożona z chat o konstrukcji zrębowej o wymiarach 3×4 metry, jak również półziemianki. Chaty usytuowane były w pewnej odległości od wału, oddzielone od niego drogą o szerokości 2-3 metrów.
Prawdopodobnie na początku XI wieku na majdanie grodu wzniesiony został kamienny prostokątny budynek palatium i rotunda z apsydą, przypominające podobne założenia na Ostrowie Lednickim oraz w Gieczu i w związku z tym przypisywane fundacji Bolesława Chrobrego. Fundamenty południowo – zachodniej ściany palatium wykonano z kamieni łączonych gliną, ale pozostałe partie, zarówno fundamenty jak i partie nadziemne, wzniesiono w technice opus emplectum. Lico utworzyły płaskie płyty piaskowca, układane w niezbyt regularne warstwy, natomiast wnętrze muru wypełniły otoczaki i piaskowiec spojone zaprawą wapienno – piaskową. Grubość murów palatium wahała się od 1,8 metra do 2,2 metra, jedynie ściany działowe były cieńsze, około 1,3 metra.
Prostokątny budynek palatium posiadał wymiary zewnętrzne 33,6 x 15 metrów z wejściem usytuowanym najpewniej w ścianie północno – wschodniej. Jego wnętrze dzieliło się w przyziemiu na trzy pomieszczenia o nierównej wielkości. Największe o wymiarach 21,5 x 11,5 pełniło zapewne funkcję pałacowej auli, kolejne pomieszczenie miało wymiary 8,2 x 6,3 metra, a najmniejszy był wąski „korytarz” w północno – zachodniej części palatium o wymiarach 6,3 x 1,7 metra. Wewnątrz wielkiej sali odkryto pozostałości sześciu filarów, w tym dwóch przyściennych, być może podtrzymujących wyższą kondygnację. Wąski korytarz mógł natomiast pełnić funkcję klatki schodowej. Drugą kondygnację hipotetycznie mogła w całości stanowić rozległa aula pałacowa, ewentualnie mógł tam być powtórzony rozkład pomieszczeń znany z przyziemia.
Kolista nawa rotundy posiadała średnicę wynoszącą 7,6 metra i mury grubości 1,8-1,9 metra (w apsydzie 1,7-1,8 metra). Zapewne pełniła ona funkcję kaplicy pałacowej i kościoła grodowego. Prawdopodobnie posiadała wewnątrz emporę wspartą na czterech kolumnach i czterech filarach przyściennych. Brak śladów komunikacji pomiędzy dolnym poziomem nawy a emporą wskazuje, iż wnętrze rotundy w praktyce zostało podzielone na dwie kaplice: dolną dostępną dla mieszkańców grodu i górną zarezerwowaną dla elity, połączoną z drugim piętrem palatium.
W XI/XII stuleciu na północny – wschód od palatium została wzniesiona romańska bazylika o charakterze bizantyjsko – ruskim. Była to świątynia zbudowana z dużych ciosów kamiennych, trzynawowa, czterofilarowa z trzema apsydami od strony wschodniej. Jej wymiary wynosiły około 18 x 22,5 metra. Wewnątrz cerkwi odsłonięto fragmenty kamiennej posadzki mozaikowej, a odkryte fragmenty świadczą, iż górna część zewnętrznych murów ozdobiona była fryzem arkadowym. Wiadomo także, iż wnętrze świątyni zdobione było polichromiami z użyciem kolorów czerwonego, żółtego i lapis.
Murowany zamek króla Kazimierza Wielkiego z połowy XIV wieku powstał na obszarze wczesnośredniowiecznego grodu. Z tego słabo rozpoznanego okresu pochodziła wieża na planie kwadratu o boku 9,2 metra. Łączyła się ona od południowego – zachodu i południowego – wschodu z murami kurtynowymi. W XVI wieku zamek posiadał plan czworoboku z okrągłymi basztami w trzech narożach i czworoboczną basztą w narożniku południowym, umieszczoną pod kątem w stosunku do kurtyn. Mury kurtynowe wyposażone były w drewniane ganki. W miejscu wjazdy na dziedziniec znajdował się dwupiętrowy budynek bramny. Wnętrze zamku wypełniały w większości budynki drewniane. Pod zamkiem, po stronie północno – zachodniej znajdował się ufortyfikowany przygródek z którym komunikację zapewniał drewniany most przerzucony nad fosą. Dzięki zachowanemu inwentarzowi z 1553 roku wiadomo, iż miał on formę rozległego półkolistego dziedzińca otoczonego drewnianym tynem z bramą wjazdową i dwoma drewnianymi basztami.
Stan obecny
Obecnie mocno przebudowany zamek w Przemyślu składa się z częściowo odbudowanego muru kurtynowego i przekształconych baszt po stronie północnej i wschodniej. Częściowo zachowały się także baszty południowa i zachodnia. Na dziedzińcu odsłonięto zarys romańskiej rotundy i palatium powstałego pod koniec panowania Bolesława Chrobrego. Informacje o wydarzeniach kulturalnych organizowanych na zamku oraz o cenach i terminach otwarcia znaleźć można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pianowski Z., Przedromański zespół sakralno-pałacowy na grodzie przemyskim w świetle badań z lat 2000–2006 [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Przemyśl wczesnośredniowieczny, red. Sosnowska E., Warszawa 2010.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.