Historia
Najstarsze przemyskie drewniano – ziemne obwarowania grodowe wzniesione zostały w IX lub X wieku przez zachodniosłowiańskie plemię Lędzian. Usytuowano je na wzgórzu w pobliżu brodu na Sanie, w ważnym strategicznie rejonie Bramy Przemyskiej, pomiędzy dwoma puszczami: Sandomierską od północy i Karpacką od południa. Około połowy X wieku, po zajęciu sąsiedniej Małopolski, gród na krótki okres mógł dostać się pod wpływy czeskie. Następnie na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci X wieku, mógł przejść we władanie Polan, wraz z podporządkowaniem plemienia Lędzian dynastii Piastów. Być może w związku z tymi wydarzeniami na terenie grodu przemyskiego powstała pierwsza murowana budowla sakralna.
Według Latopisu Nestora w 981 roku Przemyśl („Peremyszl”) wraz z innymi okolicznymi grodami został podbity przez księcia kijowskiego Włodzimierza, który włączył je do swego, wówczas jeszcze pogańskiego państwa. We władaniu książąt ruskich Przemyśl pozostał do 1018 roku, kiedy to opanował go Bolesław Chrobry, podczas zbrojnej wyprawy na Kijów. Wówczas to na terenie grodu wzniesiono pierwszą murowaną budowlę pałacową, co mogło wynikać z przeznaczenia Przemyśla na jeden z ważniejszych ośrodków monarchii wczesnopiastowskiej. Jednak niedługo po śmierci króla, być może około 1030 roku, gród przeszedł ponownie pod panowanie ruskie, wchodząc w skład wyodrębnionego na przełomie XI i XII wieku Księstwa Przemyskiego. Zapewne pociągnęło to za sobą zniszczenie zabudowań piastowskich, a wniesienie pod koniec XI wieku na dziedzińcu grodu murowanej cerkwi, przypisywanej fundacji ruskiego księcia Wołodara.
W krótkich okresach XI-XIII wieku Przemyśl często zmieniał przynależność państwową. W latach 1077-1079 za panowania Bolesława Śmiałego, w latach 1135-1141 w okresie rządów Bolesława Krzywoustego i w latach 1214-1221 za panowania Leszka Białego pozostawał we władaniu polskim, natomiast w okresie 1215-1216 i 1219-1221 przynależał do Królestwa Węgier. Następnie za panowania księcia halicko-wołyńskiego Daniela, który w 1255 roku otrzymał od papieża koronę królewską, oraz jego następców Lwa i Jerzego, pozostawał w zależności od Mongołów.
Średniowieczny murowany zamek wzniesiony został przez króla Kazimierza Wielkiego po roku 1340, po przyłączeniu ziemi przemyskiej do Królestwa Polskiego. W jego zabudowania włączono cerkiew ruską, którą w 1412 roku przekształcono w katedrę łacińską, a w 1470 roku rozebrano. W 1498 roku zamek został uszkodzony podczas najazdu Wołochów. Odbudował go i znacznie rozszerzył w latach 1514-1553 Piotr Kmita Sobieński, sprawujący urząd starosty przemyskiego. Kolejne rozbudowy prowadzone przez starostów w niewielkim stopniu zmieniły układ przestrzenny XVI-wiecznego zamku. W latach 1612-1631 starosta Marcin Krasicki wzniósł jedynie północno – wschodnie skrzydło mieszkalne i zwieńczył attykami dwie wieże.
W późnych latach XVII wieku pozbawiony bieżących napraw zamek zaczął podupadać i dopiero w 1759 roku starosta Stanisław Poniatowski, późniejszy król Polski, przeprowadził jego gruntowny remont. Wyburzono wówczas wieże południową i zachodnią, a mur południowo – zachodni cofnięto o parę metrów, zmniejszając powierzchnię zamku. W XIX wieku Austriacy zaadaptowali zamek na więzienie. Gruntowny remont z lat 70 i 80-tych XX wieku przywrócił budowli częściowo wygląd z czasów Piotra Kmity.
Architektura
Wczesnośredniowieczny gród z IX-X wieku został założony na wysokim wzgórzu na prawym brzegu Sanu. Strome zbocza zaznaczały się szczególnie od strony południowej i wschodniej, natomiast z pozostałych były łagodniejsze. Główna, położona najwyżej część grodu, będąca siedzibą władcy lub jego przedstawiciela, znajdowała się w południowo – wschodniej partii wzniesienia, od strony północno – zachodniej usytuowano natomiast niższe podgrodzie. Całość miała powierzchnię około 1 ha i otoczona była wałem drewniano-ziemnym o konstrukcji skrzyniowej. Jego szerokość u podstawy wynosiła około 20 metrów, zaś wysokość osiągała 4-5 metrów. Wewnątrz grodu mieściła się zabudowa drewniana, złożona z chat o konstrukcji zrębowej (wieńcowej) o wymiarach około 3 x 4 metry, jak również półziemianki. Chaty usytuowane były w pewnej odległości od wału, oddzielone od niego dookolną drogą o szerokości 2-3 metrów.
Prawdopodobnie na początku XI wieku w zachodniej części majdanu grodu wzniesiony został kamienny, prostokątny w planie budynek palatium, usytuowany obok sąsiedniej rotundy z apsydą. Całość przypominała podobne założenia z Ostrowa Lednickiego oraz Giecza, a w związku z tym przypisywana była fundacji Bolesława Chrobrego, choć nie można wykluczyć, iż usytuowana w najwyższym miejscu grodu rotunda została zbudowana nieco wcześniej, jeszcze przed wzniesieniem palatium. Fundamenty południowo – zachodniej ściany palatium wykonano z kamieni łączonych gliną, ale pozostałe partie, zarówno fundamenty jak i partie nadziemne, wzniesiono w technice opus emplectum. Lico utworzyły płaskie płyty piaskowca, układane w niezbyt regularne warstwy, natomiast wnętrze muru wypełniły otoczaki i piaskowiec spojone zaprawą wapienno – piaskową. Grubość murów palatium wahała się od 1,8 metra do 2,2 metra, jedynie ściany działowe były cieńsze, mierzące około 1,3 metra. Rotunda wzniesiona została z warstwowo układanych, nieregularnych, wstępnie obrobionych płytek piaskowca, a więc w technologi stosowanej powszechnie w budowlach Merowingów i Karolingów, a także używanej w najstarszych budowlach z terenu Polski (np. wawelska rotunda NMP, rotunda w Strzelnie, kościół klasztorny w Tyńcu).
Prostokątny budynek palatium posiadał wymiary zewnętrzne 33,6 x 15 metrów, z osią wzdłużną na linii północny – zachód, południowy – wschód. Wejście usytuowano najpewniej w ścianie północno – wschodniej, tak by było skierowane na majdan grodu. Wnętrze dzieliło się w przyziemiu na trzy pomieszczenia o nierównej wielkości. Największe o wymiarach 21,5 x 11,5 pełniło zapewne funkcję pałacowej auli, kolejne pomieszczenie miało wymiary 8,2 x 6,3 metra, a najmniejszy był wąski korytarz w północno – zachodniej części palatium o wymiarach 6,3 x 1,7 metra. Wewnątrz wielkiej sali odkryto pozostałości sześciu filarów, w tym dwóch przyściennych, być może podtrzymujących wyższą kondygnację. Wąski korytarz mógł natomiast pełnić funkcję klatki schodowej. Drugą kondygnację hipotetycznie mogła w całości stanowić rozległa aula pałacowa, ewentualnie mógł tam być powtórzony rozkład pomieszczeń zastosowany w przyziemiu.
Kolista nawa rotundy posiadała średnicę długości 7,6 metra i mury grubości 1,8-1,9 metra. Usytuowana po wschodniej stronie podkowiasta apsyda miała mury nieco cieńsze, szerokości około 1,7-1,8 metra. Rotunda zapewne pełniła funkcję kościoła grodowego i kaplicy pałacowej. Prawdopodobnie posiadała wewnątrz nawy emporę wspartą na czterech kolumnach i czterech filarach przyściennych. Brak śladów komunikacji pomiędzy dolnym poziomem nawy a emporą wskazywałby, iż wnętrze rotundy w praktyce zostało podzielone na dwie kaplice: dolną dostępną dla mieszkańców grodu i górną zarezerwowaną dla elity, połączoną z drugim piętrem palatium. Wejście do rotundy znajdowało się w północnej części nawy, a więc w miejscu niewidocznym i stosunkowo niedogodnym pod względem użytkowym, wychodzącym bezpośrednio na południowo – wschodnią ścianę budowli pałacowej. Skłaniałoby to do przypuszczeń, iż obie budowle nie powstały w tym samym czasie, lecz palatium dobudowano do nieco starszej rotundy. Co więcej światło portalu prowadziło bezpośrednio na jedną z kolumn pod emporą, co wskazywałoby, że również empora została dobudowana wtórnie.
W XI/XII stuleciu na północny – wschód od palatium została wzniesiona romańska bazylika o charakterze bizantyjsko – ruskim. Była to świątynia zbudowana z dużych ciosów kamiennych, trzynawowa, czterofilarowa z trzema apsydami od strony wschodniej. Jej wymiary wynosiły około 18 x 22,5 metra. Wewnątrz cerkwi posadzkę stanowiła kamienna posadzka mozaikowa, a górna część zewnętrznych murów ozdobiona była fryzem arkadowym. Wiadomo także, iż wnętrze świątyni zdobione było polichromiami z użyciem kolorów czerwonego, żółtego i lapis.
Murowany zamek króla Kazimierza Wielkiego z połowy XIV wieku powstał na obszarze wczesnośredniowiecznego grodu. Z tego okresu pochodziła wieża na planie kwadratu o boku 9,2 metra. Łączyła się ona od południowego – zachodu i południowego – wschodu z murami kurtynowymi. W XVI wieku zamek posiadał plan czworoboku z okrągłymi wieżami w trzech narożach i czworoboczną wieżą w narożniku południowym, umieszczoną pod kątem w stosunku do kurtyn. Mury kurtynowe wyposażone były w drewniane ganki. W miejscu wjazdu na dziedziniec znajdował się dwupiętrowy budynek bramny. Wnętrze zamku wypełniały w większości budynki drewniane. Pod zamkiem, po stronie północno – zachodniej znajdował się ufortyfikowany przygródek z którym komunikację zapewniał drewniany most przerzucony nad fosą. Dzięki inwentarzowi z 1553 roku wiadomo, iż miał on formę rozległego półkolistego dziedzińca otoczonego drewnianym tynem z bramą wjazdową i dwoma drewnianymi wieżami.
Stan obecny
Obecnie mocno przebudowany zamek w Przemyślu składa się z częściowo odbudowanego muru kurtynowego i przekształconych wież po stronie północnej i wschodniej. Częściowo zachowały się także wieże południowa i zachodnia. Na dziedzińcu odsłonięto zarys romańskiej rotundy i palatium powstałego pod koniec panowania Bolesława Chrobrego, a także cerkwi z XI/XII wieku. Informacje o wydarzeniach kulturalnych organizowanych na zamku oraz o cenach i terminach otwarcia znaleźć można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pianowski Z., Przedromański zespół sakralno-pałacowy na grodzie przemyskim w świetle badań z lat 2000–2006 [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Pianowski Z., Przemyśl jako „sedes regni” monarchii pierwszych Piastów [w:] Wczesne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Krosno 2006.
Przemyśl wczesnośredniowieczny, red. Sosnowska E., Warszawa 2010.
Stala K., Uwagi w kontekście ostatnich odkryć w rotundzie i palatium na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 25/2009.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.