Historia
Około drugiej połowy XII wieku lub najpóźniej na początku XIII wieku pod przemyskim wzgórzem grodowym wzniesiona została rotunda. Ponieważ książęta ruscy na ogół dbali o dobre stosunki z sąsiadami z Zachodu i zabiegali o rozwój handlu, mogła ona służyć kupcom i rzemieślnikom, osiadłym przy szlaku handlowym z Krakowa do Kijowa, podczas gdy cerkiew w obrębie grodu służyła społeczności prawosławnej. Przed 1301 rokiem książę Lew Daniłowicz wydał akt uważany za pierwotną lokację miasta, w którym odnotowany został kamienny kościół św. Mikołaja, przekazany wówczas łacinnikom. Wzmianka ta zapewne odnosiła się do rotundy, która mogła pełnić odtąd funkcje kościoła parafialnego.
Podbój Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego po 1340 roku sprawił, że polityczna i administracyjna sytuacja miasta i okolicznych ziem uległa stabilizacji, a wraz z tym pojawiła się potrzeba utworzenia właściwej łacińskiej administracji kościelnej. W 1375 roku w Przemyślu utworzono biskupstwo obrządku łacińskiego, organizowane przez przybyłego z Hildesheim pierwszego biskupa przemyskiego, Eryka z Winsen. Początkowo funkcjonowało ono przy starym kościele św. Jana na zamku przemyskim, dawnej cerkwi katedralnej, odebranej wiernym prawosławnym przez Władysława Jagiełłę w 1412 roku. Dopiero w 1460 roku kapituła podjęła uchwałę o budowie nowej, późnogotyckiej katedry, którą postanowiono wznieść na miejscu starej rotundy św. Mikołaja i której materiał budowlany wykorzystano przy wznoszeniu gotyckiego kościoła. W 1470 roku rozebrano także kościół zamkowy, by pozyskać materiał budowlany dla nowej budowli, zaś w 1471 roku papież Paweł II wydał odpust dla wspierających prace budowlane. W 1474 roku w źródłach pisanych odnotowano już ukończone prezbiterium kościoła katedralnego, wzniesione z fundacji biskupa przemyskiego Mikołaja z Błażejowic.
W czwartej ćwierci XV wieku postępowała budowa korpusu nawowego katedry, lecz napotykano ciężkie problemy, spowodowane tatarskim najazdem i pożarem z 1495 roku, a następnie zniszczeniami miasta z 1498 roku w trakcie walk z hospodarem mołdawskim Stefanem I Wielkim. Zniszczenia nie ukończonej jeszcze katedry spowodowały, że w 1507 roku kapituła uchwaliła wymurowanie od nowa filarów międzynawowych. Trzy lata później zawarto kontrakt z Jakubem z Miechowa na ukończenie sklepień w nawach i w odbudowywanym z pożaru prezbiterium. Prawdopodobnie przed połową XVI wieku, za biskupa Jana Dziaduskiego, zakończono prace nad wystrojem i wyposażaniem katedry, co uwieczniono datą 1549 na polichromii prezbiterium. Na przełomie XV i XVI wieku prowadzono też budowę siedziby przykatedralnej szkoły parafialnej, założonej jeszcze w końcu XIV wieku.
Wczesnonowożytne przekształcenia katedry rozpoczęły się wraz z budową w 1578 roku kaplicy św. Tomasza, ufundowanej przez starostę przemyskiego Jana Tomasza Drohojowskiego, choć do końca XVII wieku katedra zapewne nie utraciła jeszcze późnogotyckiego charakteru, wymieniane było jedynie stopniowo wyposażenie. Dopiero gruntowna przebudowa z lat 1724 – 1734 spowodowała usunięcie gotyckich szczytów, przekształcenie okien, budowę kruchty zachodniej i południowej kaplicy. Zapewne nie wykonano niezbędnych prac zabezpieczających osłabionej upływem czasu konstrukcji, bowiem gdy kończono przebudowę, w 1733 roku zawaleniu uległo sklepienie nawy głównej. Ostatecznie naprawioną i przekształconą w stylu baroku katedrę konsekrowano w 1744 roku. Prace remontowe budowli prowadzono następnie w latach 1883-1901, natomiast prace konserwatorskie w 1970 roku.
Architektura
Rotunda św. Mikołaja składała się z kolistej nawy o wewnętrznej średnicy około 9,5 metrów i podkowiastej apsydy o średnicy 4,5 metrów po stronie wschodniej. Ściany w partii fundamentowej wykonano z kamienia w technice opus emplectum. Lico układano z dużych bloków wapienia, obrabianych dość starannie do formy sześcianów. Wnętrze muru wypełniano głównie kamieniem wapiennym oraz pojedynczymi płytami piaskowca. Całość murów spajana była zaprawą wapienno – piaskową, szczelnie wypełniającą luki między kamieniami. Partia nadziemna rotundy oblicowana była starannie obrobionymi ciosami romańskimi. Wejście do rotundy znajdowało się po stronie południowej lub zachodniej, mniej prawdopodobne było natomiast ze względu na kształt terenu od północy. Elewacje zewnętrzne mogły być podzielone wertykalnie półkolumnami czy też lizenami i zwieńczone fryzem arkadkowym.
Wewnątrz nawy w technice opus incertum utworzono z piaskowca kolisty fundament o średnicy 3 metrów, przypuszczalnie podwalinę pod kolumny lub filary obejścia. Mogło ich być sześć lub osiem, mogły one dźwigać emporę lub drugą kondygnację, a także rozkładać ciężar więźby dachowej. Bardziej prawdopodobna dookolna empora sprawiałaby, że centralna przestrzeń doświetlana była przez środkową latarnię, umieszczoną na wysokości około 14-15 metrów. Dodanie galerii emporowej w świątyni niezwiązanej z działalnością dworu i ulokowanej u stóp grodu, mogło mieć związek z koniecznością pomieszczenia w kościele większej liczby mieszkańców grodu, zwłaszcza w razie niebezpieczeństwa, gdy rotunda była wykorzystywana do celów obronnych lub refugialnych.
Katedrę późnogotycką wzniesiono w południowo – zachodniej części miasta, pomiędzy placem rynkowym a wzgórzem zamkowym. Wzniesiono ją na miejscu starszej rotundy, teren której zajęło gotyckie prezbiterium. Uzyskała ona formę trójnawowej i czteroprzęsłowej hali z trójprzęsłowym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej. Po północnej stronie prezbiterium umieszczono dwuprzęsłową zakrystię oraz skarbiec z cylindryczną wieżyczką schodową w narożniku południowo – zachodnim. Korpus nawowy utworzono nieregularny, nie na planie prostokąta, ale trapezu ze zwężającą się częścią zachodnią, przy czym nawa główna zapewne miała jednakowe wymiary, a najbardziej zdeformowana była nawa południowa.
Od strony zewnętrznej cały kościół opięty został uskokowymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem. Pomiędzy nimi przepruto duże, ostrołuczne okna o obustronnych rozglifieniach, w korpusie o różnej szerokości. Nad całym korpusem rozłożono dwuspadowy dach, od wschodu i zachodu ograniczony schodkowymi szczytami. Elewacje prezbiterium ujęto cokołem oraz gzymsem kapnikowym, obejmującym także przypory. Wewnątrz nawę główną połączono z prezbiterium ostrołuczną, obustronnie fazowaną arkadą tęczy. Nad prezbiterium rozłożono sklepienie gwiaździsto – sieciowe z żebrami spiętymi okrągłymi zwornikami. Zakrystię przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast skarbiec kolebką.
Stan obecny
Późnośredniowieczna katedra uległa głębokiej przebudowie w czasach nowożytnych. Obecnie gotycki charakter posiada prezbiterium i zakrystia, natomiast korpus nawowy od strony zewnętrznej nie posiada żadnych widocznych gołym okiem pierwotnych elementów, choć gotyckie okna odkryto w trakcie badań pod barokowymi tynkami. W części prezbiterialnej zachowały się gotyckie detale architektoniczne, ale były one odnawiane na przełomie XIX i XX wieku (cokół, służki, maswerki). Pod całą katedrą rozciąga się dziś kompleks w większości nowożytnych krypt, w których znajdują się między innymi relikty romańskiej rotundy św. Mikołaja, a także późnośredniowieczny system kanałów odwadniających gotycką katedrę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom XVII, Rzeszów 1996.
Pianowski Z., Proksa M., Najstarsze budowle Przemyśla. Badania archeologiczno-architektoniczne do roku 2006, Rzeszów 2008.
Proksa M., Jeszcze o dalekich analogiach do rotundy św. Mikołaja w Przemyślu, „Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury”, t. XXXI, z. 61 (1/14), 2014.
Przemyśl wczesnośredniowieczny, red. Sosnowska E., Warszawa 2010.
Stojak G., Dziedzictwo kulturowe w podziemiach bazyliki archikatedralnej w Przemyślu w świetle literatury i badań, „Wiadomości Konserwatorskie”, 64/2020.
Zub J., Przemyśl. Katedra, Tarnobrzeg 2000.