Historia
Parafia w Przasnyszu została erygowana na początku XV wieku. W związku z tym wydarzeniem ufundowano w targowej osadzie kościół pod wezwaniem św. Michała, konsekrowany w 1408 roku przez biskupa płockiego Jakuba z Korzkwi. Budowla ta, przypuszczalnie jeszcze konstrukcji drewnianej, spaliła się w 1470 roku.
Późnogotycki kościół farny zaczęto budować w 1474 roku, z fundacji plebana przasnyskiego i kanonika płockiego Michała Bończy-Bonieckiego. Prace rozpoczęto od prezbiterium, które około 1489 roku zostało konsekrowano przez biskupa Piotra z Chodkowa (w 1486 roku murator Jan z Przasnysza podpisał wraz z synem Piotrem umowę na budowę kościoła w Winnicy, prace w rodzinnym mieście musiały więc być już ukończone). Następnie pod koniec XV wieku wzniesiona została nawa oraz dwie dolne kondygnacje wieży – dzwonnicy, podwyższonej na początku XVI wieku, kiedy też dobudowana została kruchta zachodnia. Zapewne równocześnie z kruchtą powstały dwie kaplice boczne: północna ufundowana przez cech krawców i południowa Najświętszej Marii Panny z fundacji Jana Kostki z Rostkowa.
W XVII stuleciu kościół farny wraz z zabudową miejską niszczony był kilkukrotnie pożarami. Żywioł pustoszył Przasnysz w 1613, 1644 i 1657 roku. Po tym ostatnim kościół został odbudowany i konsekrowany w 1670 roku przez biskupa poznańskiego Macieja Kurskiego. Kolejny pożar miał miejsce w 1792 roku, lecz tym razem kościół pozostawiony został w ruinie przez ponad pół wieku. Odbudowę przeprowadzono dopiero w latach 1839-1856, a już w okresie 1877-1878 konieczne były naprawy, w trakcie których między innymi dobudowano kruchtę do kaplicy południowej oraz przebudowano zakrystię.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły w układzie gotyckim, jako budowla orientowana względem stron świata i jednonawowa. Po wschodniej stronie znalazło się wyodrębnione, węższe od nawy, zamknięte prosto prezbiterium, a po północnej i południowej stronie nawy umieszczono po jednej dwuprzęsłowej kaplicy. Przy prezbiterium po stronie północnej usytuowano aneks mieszczący zakrystię i skarbczyk, sąsiadujący od zachodu z kolistą wieżyczką schodową w narożniku nawy. Bryłę kościoła uzupełniła na początku XVI wieku obszerna kruchta zachodnia. Dachy nad nawą, prezbiterium i kruchtą zachodnią założono dwuspadowe, nad kaplicami i zakrystią jednospadowe.
Zewnętrzne elewacje kościoła ukształtowane zostały w regularny rytm ostrołucznych i profilowanych wałkami okien, nieco większych w części prezbiterialnej niż w nawowej, przy czym pierwotnie ściana północna nawy, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną, była pozbawiona otworów. Ponadto mury podparto uskokowymi przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem, a w kilku miejscach ściany ozdobiono czarnymi rombami z cegieł zendrówek, niekiedy ułożonych nieco niesymetrycznie (ściana wschodnia prezbiterium, zakrystia, kaplice). W murach pozostawiono liczne otwory maczulcowe po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach.
Wewnątrz kościoła przejście z prezbiterium i nawy wyznaczono ostrołuczną arkadą tęczy o uskokowym obramieniu. Nawa przykryta była drewnianym stropem, w prezbiterium natomiast w średniowieczu znajdowało się sklepienie kryształowe, a w kaplicach sklepienia krzyżowo-żebrowe. Kaplice boczne otwarto w kierunku nawy ostrołukowymi, uskokowymi arkadami, podobnymi do tej między nawą a prezbiterium. W ścianach nawy i kaplic utworzono stosunkowo liczne wnęki zamykane odcinkowo oraz podwieszanymi arkadkami.
Obok kościoła, po stronie południowo – zachodniej, wzniesiona została wolnostojąca wieża – dzwonnica. Jej elewacje ozdobiono wzorami romboidalnymi z zendrówek oraz przedzielono niskimi, ostrołucznymi oknami. Kondygnację XVI-wieczną oddzielono gzymsem i przepruto z każdej strony parą przeźroczy. Wieżę przykryto dachem dwuspadowym opartym na dwóch szczytach rozdzielonych lizenami przechodzącymi w sterczyny. We wnętrzu na piętrze zastosowano sklepienie gwiaździste z przechodzącymi końcami żeber.
Stan obecny
Kościół wyróżnia się dziś dość rozbudowanym układem przestrzennym, oprócz nawy, prezbiterium i kruchty wzbogaconym o dwie kaplice boczne, a także gotycką, wolnostojącą dzwonnicą. Niestety na skutek pożarów i nowożytnych remontów wymieniono wszystkie szczyty kościoła, dachy oraz koronę murów obwodowych z gzymsami pod okapem. Całkowicie nowożytnymi aneksami są kruchta przy kaplicy południowej oraz dobudówka przy kaplicy północnej. Wnętrze posiada wystrój nowożytny, zachowały się jedynie boczne arkady i arkada tęczy oraz wnęki ścienne. Gotyckie sklepienie gwiaździste przetrwało natomiast wewnątrz drugiej kondygnacji wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Matki Bożej, E.Stawska, nr 9586, Przasnysz 1986.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.