Historia
Inicjatorem budowy zespołu klasztornego w Przasnyszu był chorąży ciechanowski Paweł Kostka. W 1586 roku w trakcie wizyty w Rzymie uzyskał on od papieża Sykstusa V pozwolenie na sprowadzenie do Przasnysza zakonu bernardynów, a po powrocie do Polski wystąpił z prośbą o zatwierdzenie fundacji przez biskupa płockiego Piotra Dunina. W 1588 roku z Bydgoszczy przybyli pierwsi zakonnicy z przełożonym Tomaszem z Rawy, początkowo ulokowani w tymczasowej siedzibie opuszczonego przytułku, rozpoczęto gromadzenie materiałów budowlanych, miasto podarowało ziemię na terenie przedmieścia, a Kostka dokupił kolejne działki. Prace budowlane rozpoczęto jeszcze w tym samym roku, pod kierunkiem nieznanego architekta, na miejscu starego, chylącego się ku upadkowi kościoła szpitalnego św. Jakuba Apostoła.
Konwent pierwotnie liczył 16 braci pod przewodnictwem gwardiana Tomasza Raweńskiego. Szybko uzyskał on liczne przywileje wyłączające majątek klasztorny spod władzy świeckiej, zwolnienia z podatków i czynszów miejskich oraz prawo wolnego wyrębu w lasach starostwa przasnyskiego. Pomimo zgody burmistrza i rady miejskiej na fundację, mieszczanie i starosta początkowo starali się przeszkadzać budowie, zapewne z powodu silnej popularności kalwinizmu. Podnosili ceny i kwestionowali wyrąb drzew, co spotkało się w 1591 roku z interwencją królowej Anny Jagiellonki. W 1594 roku Paweł Kostka sprzedał prawo patronatu oraz wszystkie dobra rodzinne swojemu wujowi, wojewodzie płockiemu Grzegorzowi Zielińskiemu, co miało zabezpieczyć losy konwentu. Niestety Grzegorz zmarł w 1599 roku, a jego spadkobiercy nie zamierzali dotrzymywać warunków umowy, co pociągnęło za sobą sprawy sądowe i opóźnienia w budowie (dodatkowo w 1607 roku zmarł fundator, Paweł Kostka). Prace budowlane nad kościołem klasztornym ostatecznie zakończone zostały w 1619 roku. Rok później został on poświęcony, a w 1635 roku konsekrowany przez biskupa płockiego Stanisława Starczewskiego. Wznoszenie zabudowań klauzury trwało dłużej i zakończyło się dopiero dzięki wsparciu Jana Nowodworskiego i jego żony Barbary z Kretkowskich w 1637 roku, co uczczono fundacją tablicy pamiątkowej na fasadzie kruchty.
W połowie XVII wieku w czasie potopu szwedzkiego kościół został splądrowany, lecz bernardyni użytkowali kompleks klasztorny do kasaty w 1864 roku. Prowadzili cieszącą się renomą szkołę męską i posiadali bogatą bibliotekę. Kilku zakonników zaangażowało się w działalność patriotyczną podczas powstania styczniowego. Po 1864 kościół był zarządzany przez rektora, a klasztor przeznaczono na cele świeckie. W czasie I wojny światowej kościół i zabudowania klasztorne były wielokrotnie niszczone w trakcie kilkukrotnych szturmów na miasto. Od 1916 roku trwały prace konserwatorskie prowadzone z ramienia Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, pod kierunkiem Kazimierza Skórewicza i Kazimierza Tołłoczko. Od 1923 roku odbudowę kontynuowało zgromadzenie pasjonistów. W latach 1924-1928 zrekonstruowano dach i strop kościoła oraz północne i częściowo pozostałe skrzydła klasztoru. W okresie okupacji hitlerowskiej Niemcy zamienili kościół na spichlerz, a budynki klasztorne na szpital i więzienie. Po wojnie kościół był wielokrotnie remontowany.
Architektura
Klasztor usytuowano po zachodniej stronie miasta, a zarazem na południe od rzeki Węgierki, która zakolem obejmowała Przasnysz. Teren ten pierwotnie zajmowany był przez przedmieście Błonie, wypełnione luźną zabudową podmiejską oraz przytułkiem i kościołem szpitalnym św. Jakuba, otoczonymi przez cmentarz. Całe założenie klasztorne, składające się z kościoła św. Jakuba i św. Anny oraz przyległych od północy, otaczających czworoboczny wirydarz zabudowań klauzury, zajęło obszar o wymiarach około 59 x 65 metrów. Od południa mieścił się cmentarz, z trzech stron otoczony murem, posiadający dwie bramy i dwie mniejsze furty, wiodące między innymi na targ koński. W pewnym oddaleniu od klasztoru, po stronie zachodniej, znajdowały się liczne, otaczające osobny dziedziniec drewniane zabudowania gospodarcze: kuźnia, chlewy, stajnia, obora, szopy, owczarnia, wołownia (jako jedyna murowana), wozownia, spichlerz i stodoła. Na północnym – wschodzie mieściły się stawy, połączone z dopływem Węgierki.
Kościół klasztorny wzniesiony został z cegły w układzie gotyckim, jako budowla jednonawowa, czteroprzęsłowa, z nieco węższym, dwuprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym po stronie wschodniej trójbocznie. Od strony północnej, przy styku nawy z prezbiterium, umieszczona została 32-metrowej wysokości czworoboczna, siedmiokondygnacyjna wieża, a od południa znalazła się prostokątna kaplica św Anny. W narożniku południowo – zachodnim nawy usytuowano cylindryczną wieżyczkę schodową. Ściany kościoła wzmocniono przyporami (za wyjątkiem północnej ściany nawy), a pomiędzy nimi osadzono duże, zamknięte ostrołukowo okna. We wschodniej ścianie prezbiterium dodatkowo przebito okno koliste. Prawdopodobnie przypory zastosowano bardziej w celach dekoracyjnych niż ze względu na rzeczywistą potrzebę wzmocnienia grubych murów. Nad nimi, na wszystkich elewacjach nawy i prezbiterium, poprowadzono tynkowany fryz podokapowy. Zarówno nawę kościoła jak i kaplicę południową przykryto dachami dwuspadowymi, opartymi o gotyckie szczyty, zdobione blendami, sterczynami i wimpergami o kolistych przeźroczach (szczyt nawy siedmioosiowy, trójpoziomowy, a kaplicy pięcioosiowy, dwupoziomowy). Nieco prostsze szczyty umieszczono na wieży, nie zawarto w nich bowiem tynkowanych blend i wimperg.
Początkowo wejście do kościoła prowadziło od południa i zachodu, ale po zbudowaniu okazałej czteroprzęsłowej kruchty zachodniej wejście południowe zamurowano. Dzwonnica i zakrystia osiągalna była z prezbiterium, natomiast kaplica z nawy. Nawa i prezbiterium kościoła nakryte zostały kolebkowym sklepieniem na które nałożono gwiaździstą siatkę ceglanych żeber z żebrem przewodnim w obu częściach kościoła, przy czym w nawie sklepienie osadzono na przyściennych filarach z impostami, a w prezbiterium na przyściennych pilastrach wspierających spływy sklepienia. Kaplicę i przyziemie wieży przykryto sklepieniami kolebkowo – krzyżowymi.
Zabudowania klauzury otrzymały trzy skrzydła obejmujące wraz z kościołem prostokątny w planie wirydarz, otoczony czterema skrzydłami krużganka. Skrzydło zachodnie i północne wysunięto ryzalitami poza czworoboczny obrys konwentu. Budynki wzniesiono jako jednopiętrowe, podpiwniczone, w większości jednotraktowe (za wyjątkiem środkowej części skrzydła wschodniego). W części parterowej skrzydło północne mieściło celę gwardiana i pomieszczenie służby, a w ryzalicie zachodnim refektarz, sąsiadujący z aneksem kuchennym i latrynowym (dwukondygnacyjnym), mieszącym się w ryzalicie północnym (będącym pierwotnie w zasadzie dwoma aneksami o różnej wysokości i długości). Na piętrze skrzydła północnego znajdować się miało dormitorium i biblioteka, natomiast kapitularz i zakrystia tradycyjnie mieściły się na parterze skrzydła wschodniego, w bliskiej odległości od prezbiterium kościoła. Skrzydło zachodnie przypuszczalnie mogło mieścić pomieszczenia cellarium (spiżarnie, składy).
Stan obecny
Kościół klasztorny św. Jakuba i Anny w Przasnyszu to jeden z najpóźniejszych kościołów gotyckich w Polsce. Zachowany został bez większych późniejszych zmian stylistycznych, wraz z późnogotyckimi detalami architektonicznymi (blendy, wnęki, fryzy, szczyty, arkada tęczy). Za późnogotyckie uznane mogą zostać także sklepienia, choć związany z nimi detal użyty do artykulacji wnętrza jest już renesansowy (filary i pilastry przyścienne z ogzymsowanymi impostami). Obecny wygląd sklepienia w prezbiterium i korpusie jest wynikiem powojennej rekonstrukcji.
Zabudowania klasztorne na skutek zniszczeń wojennych i późniejszych prac budowlanych nie zmieniły co prawda układu i bryły, ale zostały ujednolicone. Wyrównana została wysokość kalenic dachów zabudowań klauzury, ryzalit północny został skrócony i zintegrowany z resztą konwentu, obniżona została wysokość kruchty i zmieniono jej szczyt z gotyckiego na barokowy. Barokowy jest także szczyt ryzalitu zachodniego, dowodzący jego późniejszej, nowożytnej przebudowy. Nie przetrwały pomieszczenia gospodarcze ryzalitu północnego (pierwotna kuchnia i latryny), zniszczeniu uległ także w trakcie drugiej wojny światowej mur wokół klasztoru i kaplica św Wawrzyńca.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Lang A., Kościół i klasztor bernardynów w Przasnyszu. Fundacja Pawła Kostki, Warszawa 2010.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.