Historia
Prudnik w źródłach pisanych pojawił się w 1262 roku, jako osada w obrębie Marchii Morawskiej. Jej właścicielem był wówczas Vok z Rožmberka, fundator zamku znajdującego się w narożniku miasta. Do początku XIV wieku Prudnik pozostawał w rękach prywatnych (Henryk, syn Voka z Rožmberka, rodzina Schnellewalde), a następnie między 1321 a 1337 rokiem został przejęty przez Jana Luksemburskiego i sprzedany księciu Bolesławowi I niemodlińskiemu.
Murowane obwarowania Prudnika powstały prawdopodobnie w XIV wieku. Ich fundatorem mógł być książę Bolesław I niemodliński, wspomniany pierwszy piastowski właściciel miasta i zarazem dobry gospodarz. Po raz pierwszy w źródłach pisanych obwód obronny wspomniany został w mało pewnej informacji odnoszącej się do 1327 roku, kiedy to miała miejsce wyprawa księcia Bolesława brzeskiego przez Prudnik i Głubczyce do Raciborza. Następna, pewna już informacja o bramie Dolnej, pojawiła się dopiero w 1481 roku, gdy Georg z Wrbna kupił miejscowe wójtostwo wraz z jurydyką obejmującą rejon bramy. W międzyczasie obwarowania miasta musiały być wielokrotnie remontowane i co najmniej raz w XV stuleciu rozbudowywane.
W 1384 roku Prudnik stał się członkiem sojuszu miast śląskich dbających o porządek publiczny na szlakach, a w 1506 roku wyruszyła z niego karna ekspedycja 200 konnych przeciwko rozbójnikom na Górnym Śląsku. Samo miasto natomiast prawdopodobnie w średniowieczu nie brało udziału w walkach, nie pozostawiono też żadnych informacji o jego zajęciu przez wojska husyckie. Musiało być jednak uważane za bezpieczne, gdyż to właśnie do Prudnika zbiegli głogówieccy franciszkanie. Prawdopodbnie dopiero czasy wojny trzydziestoletniej przyniosły Prudnikowi wojenną pożogę, kiedy to w 1642 roku zajęty został szturmem przez siły szwedzkie.
W 1527 roku w źródłach odnotowany został wał ziemny oraz fosa miejska. Przeszkoda wodna pełniła wówczas także funkcje pozamilitarne, gdyż według dokumentu z 1532 roku z jej wód corocznie wyławiano około 900 karpi. W tym samym roku odnotowano wysokość kosztów ponoszonych w celu utrzymania straży miejskiej. Dwóch odźwiernych przy bramach otrzymywało rocznie 7 grzywien i 2 grosze, natomiast miejski pachołek 6,5 grzywny. W kolejnych latach mury miejskie wspominano w źródłach wielokrotnie, ale wyłącznie jako punkt orientacyjny dla transakcji nieruchomościami. W XVIII wieku nie miały one już żadnego znaczenia militarnego. Ostatecznie większość średniowiecznych fortyfikacji rozebrano w XIX wieku.
Architektura
Powierzchnia średniowiecznego miasta wraz z zamkiem wynosiła niespełna 13 ha, a długość obwodu murów obronnych miasta około 1100 metrów. W początkowym okresie miasto opasano kamiennym murem z dwiema bramami miejskimi. Obwód wzmocniony był 3 narożnymi basztami zamkniętymi, wybudowanymi równocześnie z kurtyną. Dodatkowo przy bramie Dolnej i bramie Górnej, zwanej także Nyską znajdowały się flankujące przejazd wieże. Brama Górna prowadziła w kierunku Nysy i Głuchołaz, Dolna zaś zwrócona była w stronę Białej i Głogówka.
W XV wieku dokonano rozbudowy obwarowań. Podwyższono wówczas wieże przybramne i narożne baszty o ceglane kondygnacje. Kolejne przebudowa miała miejsce w drugiej połowie XVI wieku, gdy rozpoczęto budowę budynków towarzyszących jednej z narożnych baszt, tworząc tym samym tzw. Arsenał. Zespół ten składał się z kilku elementów. Najważniejszym i najstarszym była zamknięta baszta narożna (Katowska), wybudowana na planie zbliżonym do kwadratu o bokach długości około 6,8 metra. Do wysokości 6,7 metra od poziomu terenu jej korpus wymurowany był z łamanego kamienia. Mur ten otrzymał grubość około 1,7 metra. Wyższa część, do zwieńczenia baszty na wysokości około 14,3 metra, zbudowana już była z cegły palcówki. Mur w tej części otrzymał grubość jedynie 1,3 metra. Baszta podzielona została na pięć kondygnacji, przy czym na poziomach 2, 3 i 4 znalazły się wąskie okna, a na poziomie 2 i 3 dodatkowo strzelnice skierowane ukośnie ku podstawie. Basztę zwieńczono machikułami opartymi na rzędzie płaskich ceglanych łuków osadzonych na kamiennych kroksztynach. Od baszty odchodziły dwa odcinki muru kurtynowego. Jeden z nich o długości 13,1 metra, wchłonięty został przez budynek stanowiąc jego północną ścianę. Wymurowano go z kamienia łamanego w technice analogicznej do niższej kondygnacji baszty. Podobnie utworzona została wschodnia ściana budynku znajdującego się na południe od baszty, której długość wyniosła 16,3 metra. Grubość obu tych ścian była zaskakująco mała i wynosiła zaledwie około 0,8 metra. Od zachodu przed kurtyną dostawiono drugą, niedużą, smukłą basztę na planie czworoboku.
Najstarsze fragmenty zespołu bramy Dolnej wzniesiono z układanego warstwami kamienia łamanego, tworzącego grube na około 2 metry ściany. Utworzono z nich prawie kwadratową w planie wieżę o wymiarach 7,8 x 8,1 metra oraz przyległy od północy przejazd bramny. Zwieńczeniem wieży przypuszczalnie było przedpiersie z krenelażem, być może przykryte czterospadowym dachem. Jej wysokość pierwotnie nie była duża, wynosiła około 10 metrów i niewiele przewyższała koronę muru obronnego. Wejście do wieży prowadziło od północy, na wysokości pierwszego piętra, znad przejazdu bramnego. W przyziemiu znajdował się loch więzienny, początkowo nakryty drewnianym stropem. Sam przejazd bramny poprzedzało przedbramie, zwieńczone krenelażem oraz umieszczonym na wysokości 6 metrów pomostem bojowym. W drugiej połowie XV wieku na miejsce rozebranego zwieńczenia wieży zbudowano ceglaną nadbudowę o wysokości 5 metrów, a wokół górnej partii, na wysokości około 11 metrów, wykonano drewniany ganek hurdycji. Obiegał on koronę murów wieży od strony wschodniej, północnej i zapewne południowej. Jego konstrukcję oparto na drewnianych wspornikach osadzonych w murze. Całość zapewne zwieńczył wysoki dach czterospadowy z kalenicą. We wnętrzu nad lochem więziennym założono ceglane sklepienie kolebkowe z otworem wejściowym, natomiast nad przejazdem uformowano sklepienie krzyżowe. Ostatnia przebudowa z około 1580 roku doprowadziła do rozebrania dachu wraz z hurdycją, na miejsce których wzniesiono wysoką na 7 metrów dwukondygnacyjną część ośmioboczną, z elewacjami przeprutymi kluczowymi otworami strzeleckimi. Wieżę zwieńczono smukłą iglicą, wokół której poprowadzono otwartą galerię obronną. Wodę deszczową odprowadzały z niej cztery kamienne rzygacze, osadzone po jednym z każdej strony świata.
Obwód głównych murów obronnych poprzedzony był drugą linią niższego pierścienia murów parchamu oraz nawodnioną fosę. Co najmniej od schyłku średniowiecza, podobnie jak główny mur obronny, mur parchamu zwieńczony był zadaszonym chodnikiem straży oraz zwieńczony równym przedpiersiem z przeprutymi otworami strzeleckimi na ręczną broń palną. Narożnik północno – zachodni miasta zajmowało założenie zamkowe, jednak zamek najpewniej stanowił samodzielne dzieło obronne i nie był bezpośrednio połączony z fortyfikacjami miejskimi.
Stan obecny
Obecnie zachowała się tylko wieża bramy Dolnej oraz fragment muru z arsenałem i dwoma basztami: Katowską i Małą na rogu ulic Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Fragment ten został niedawno poddany rewitalizacji. Obie wieże otrzymały nowe dachy, uzupełniono także brakujące cegły. Dodatkowo wieża Katowska została podwyższona i zaopatrzona w krenelaż. Celem przedsięwzięcia było odtworzenie i przywrócenie średniowiecznego charakteru obu wież. W budynku arsenału mieści się główna siedziba Muzeum Ziemi Prudnickiej. W dziale archeologicznym i historycznym gromadzi ono pamiątki dotyczące dziejów miasta i południowej Opolszczyzny, a w dziale etnograficznym dokumentuje kulturę ludową tych ziem. Można tu zobaczyć militaria, wiekowe dokumenty, czy pamiątki związane z powstaniami śląskimi.
pokaż wieżę bramy Dolnej na mapie
pokaż basztę Katowską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Problematyka badawczo-konserwatorska wybranych zespołów bramnych na Śląsku [w:] Obwarowania miast – problematyka ochrony, konserwacji, adaptacji i ekspozycji. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej, red. A. Górski, Kożuchów 2010.
Legendziewicz A., Selected City Gates in Silesia – research issues, “Czasopismo Techniczne”, vol. 3, Kraków 2019.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.