Historia
Zamek został wzniesiony na miejscu pruskiego grodu, usytuowanego w przesmyku łączącym dwa jeziora. Teren ten zwany był wówczas Resin, a po krzyżackim podboju z 1236 roku pierwsza zakonna strażnica nazwana została Resinburg, a następnie Riesenburg. Po podziale ziem pruskich na cztery diecezje w 1243 roku, Prabuty znalazły się na terenie wydzielonym dla biskupstwa pomezańskiego. Pierwszy etap prac nad budową zamku rozpoczął się w latach 1276-1277, za rządów biskupa Alberta, natomiast rozbudowa założenia nastąpiła w drugiej ćwierci XIV wieku. Ponadto około 1330 roku lokowano w pobliżu zamku miasto, do końca XIV wieku otoczone murami obronnymi.
Wielka wojna z zakonem krzyżackim szczęśliwie ominęła Prabuty, jednak w trakcie wojny głodowej z 1414 roku oraz ponownie w 1422 roku zamek został splądrowany. Podczas rokowań poprzedzających wojnę trzynastoletnią biskup pomezański deklarował ustępstwa na rzecz Związku Pruskiego, jednak ostatecznie oddał zamki w Prabutach i Szymbarku pod opiekę wielkiemu mistrzowi Ludwikowi von Erlichshausen. Załoga krzyżacka stacjonowała na zamku, aż do drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku, a na jego mocy Prabuty pozostały częścią państwa zakonnego.
Czasy największej świetności zamek przeżywał na początku XVI wieku, za rządów biskupa Hioba von Dobeneck. W latach 1507-1513 dwór biskupi w Prabutach stał się ważnym ośrodkiem humanistycznym skupiającym poetów i myślicieli. Przebywał tu wówczas saski humanista i osobisty lekarz Albrechta Hohenzollerna, Erazm Stella oraz poeta i humanista z Erfurtu Eobanus Hessus. Podczas ostatniej wojny polsko – krzyżackiej biskup przygotowywał zamek do obrony przed wojskami polskimi, lecz do oblężenia ostatecznie nie doszło. Hiob von Dobeneck był członkiem delegacji wysłanej w 1521 roku do Torunia, gdzie podpisano zawieszenie broni.
W 1525 roku w wyniku sekularyzacji Prus biskupstwo pomezańskie przestało istnieć. Zamek stał się rezydencją księcia pruskiego, który dokonał jego rozbudowy. Ponieważ Prabuty znajdowały się na ważnym szlaku z Niemiec do Królewca, na zamku często bywali ważni goście i odbywały się spotkania dyplomatyczne. Kres świetności przyniósł pożar z 1688 roku. Od tego momentu warownia zaczęła podupadać, nie podjęto większych prac remontowych, a rozpoczęto pierwsze rozbiórki na materiał budowlany. W XVIII wieku w ocalałych budynkach działały jeszcze magazyny i mieszkanie urzędnika, jednak kolejny pożar z 1787 roku doprowadził do zniszczenia całej budowli i jej rozbiórki w końcu XVIII stulecia.
Architektura
Zamek znajdował się w północno – zachodnim narożniku miasta. Zbocza wzniesienia chroniły go od strony zachodniej gdzie znajdowało się Jezioro Liwieniec i częściowo od północy, którędy do jeziora wpadał kanał młyński odprowadzony z rzeki Liwy i rozlewający się na północnym – wschodzie w większy zbiornik wodny. Od strony miasta natomiast zamek zabezpieczono przekopując fosę.
Zamek był założeniem regularnym, w planie zbliżonym do czworoboku, pierwotnie dwuskrzydłowym, może z czterema narożnymi wieżyczkami. W jego skład wchodził dom główny o wymiarach 46,9 x 10,3 metra, zlokalizowany od strony zachodniej założenia, stojący nad brzegiem skarpy opadającej ku jezioru, a więc w miejscu najbezpieczniejszym. Połączony był z bocznym, krótszym skrzydłem południowym i poprzez ganek z wieżą danskerową. W narożu północno – wschodnim, naprzeciwko domu głównego, stanęła czworoboczna wieża.
Cały rdzeń zamku otoczony był zewnętrznym obwodem muru obronnego. Główny wjazd umieszczono w nim od strony południowej przez wieżę bramną. Od wschodu i południowego – wschodu pomiędzy dwoma obwodami murów rozciągał się wydłużony dziedziniec gospodarczy z dodatkową bramą prowadzącą do miasta. Zapewne znajdowały się na nim także pomocnicze zabudowania np. spichrze lub stajnie. Obydwa wjazdy poprzedzały drewniane mosty zwodzone.
Szczegółowy układ pomieszczeń zamku nie jest znany, ale zapewne zorganizowane były one według typowego dla średniowiecza schematu, który przyziemie przeznaczał na pomieszczenia gospodarcze, pietra na komnaty reprezentacyjno – mieszkalne, a poddasza na cele obronne i jako dodatkowe przestrzenie magazynowe. Piwnice głównego skrzydła składały się z dwóch obszernych pomieszczeń ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, wspartymi na masywnych ceglanych filarach. W murze jednej z piwnic znajdowały się kanały grzewcze, co wskazywałoby na ogrzewanie części zamkowych pomieszczeń ciepłym powietrzem z pieca typu hypocaustum.
Z przekazów pisanych wiadomo, iż w obrębie budowli funkcjonował kościół, umieszczony w skrzydle południowym lub w narożu północno – zachodnim. Do zamku należała także kaplica NMP, umieszczona jednak już poza jego terenem. Spośród pomieszczeń w źródłach pisanych wymieniane były również: refektarze, komnaty biskupie i zbrojownia oraz gospodarcze: kuchnia, browar, piekarnia, stajnia, spichlerz. Studnia znajdowała się w zachodniej części dziedzińca.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwały piwnice zachodniego skrzydła z zachowanymi gotyckimi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi podpartymi przez filary, ponadto niedostępne piwnice skrzydła południowego, a także szczątki muru obwodowego i wieży. Na ogrodzonym i niedostępnym terenie wewnątrz murów przyziemia jednego z zamkowych budynków znajduje się obecnie makieta zamku i średniowiecznego miasta. Wstęp na pozostałą część jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Danzig 1906.