Historia
Zamek książęcy w Poznaniu prawdopodobnie został wzniesiony łącznie z murami miejskimi przez księcia i króla Przemysła II, około 1280 roku, choć jego początki w formie drewniano – ziemnych obwarowań mogły mieć miejsce nawet w okresie panowania Przymysła I, przed rokiem 1250. W 1295 Przemysł II został koronowany na króla Polski, niestety już rok później został zamordowany, a rozbudowa zamku niedokończona. O przerwaniu budowy w pierwszym etapie świadczyłaby zmiana wątku murów z wendyjskiego na gotycki i inny sposób fundamentowania. Prace mogli kontynuować władający Wielkopolską Piastowie głogowsko-żagańscy, a następnie przed rokiem 1337 Kazimierz III Wielki, który w Poznaniu złożył łącznie co najmniej 26 wizyt. Zamkowy budynek mieszkalny, pierwotnie zapewne drewniany, został dostawiony albo w czasach Kazimierza Wielkiego albo Władysława Jagiełły.
Zamek stanowił rezydencję kolejnych królów: Wacława II, Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, który w 1341 roku brał w Poznaniu ślub z Adelajdą heską. Dwa lata później na zamku zorganizowano ślub córki Kazimierza, Elżbiety z księciem pomorskim Bogusławem V. Militarna niezależność zamku od miasta znalazła wyraz w wypadkach z 1383 roku, w okresie wojny wewnętrznej czasu bezkrólewia, kiedy Grzymalici pod dowództwem starosty generalnego Wielkopolski, Domarata, obronili się w nim, mimo upadku miasta. Oddziały Sędziwoja Świdwy, kasztelana nakielskiego, po wkroczeniu do Poznania, za pomocą drabiny dostały się przez okno do wielkiej, drewnianej izby pod zamkiem, pozostawiając tam zbrojną załogę. Obrońcy mogli jednak otrzymywać żywność przez bramy wychodzące w pole („per portas castrenses”), przez co walkę po półtoramiesięcznym oblężeniu zakończył rozejm.
W XV wieku zamek służył jako rezydencja królewska w czasie kolejnych ślubów, m.in. siostrzenicy Władysława Jagiełły Emilii z Bogusławem IX pomorskim, czy później Jadwigi, córki Kazimierza Jagiellończyka. Świadczyło to o jego walorach mieszkalnych i reprezentacyjnych. W 1493 roku prawie rok czasu spędził w Poznaniu król Jan Olbracht, który przyjął tam hołd wielkiego mistrza krzyżackiego Hansa von Tieffena. W okresach gdy monarchów nie było w mieście, zamek był siedzibą starostów generalnych Wielkopolski, z czasem sądu burgrabiego i urzędu grodzkiego. W piwnicy znajdowało się więzienie dla nisko urodzonych, a w wieży dla szlachty (poświadczone w 1482 roku). Starostowie dbali o naprawy zamku. W 1434 roku Andrzej Ciołek z Żelechowa zobowiązał się do naprawy wieży, a dwa lata później Władysław Warneńczyk przekazał cegielnię miastu, z przeznaczeniem między innymi na potrzeby zamku. W 1494 roku na jego remonty przeznaczono część czopowego wielkopolskiego. Pomimo tego w 1503 roku na zły stan zamku skarżyła się szlachta poznańska i potrzebne były kolejne remonty, prowadzone w 1515 i 1533 roku.
W 1536 roku zamek spalił się, lecz prawie natychmiast starosta Andrzej Górka rozpoczął prace remontowe, nadając budowli jednocześnie charakter renesansowy. Renowację kontynuował kolejny starosta Janusz Kościelecki przed 1564 rokiem, a ostatecznie ukończono ją przed 1628 rokiem. Ponownie zamek został poważnie uszkodzony w 1657 i w 1704 roku, kiedy obsadzony przez Szwedów, bronił dostępu wojskom moskiewskim i saskim. Zniszczenia te spowodowały, że utracił znaczenie. W 1783 roku Kazimierz Raczyński przekształcił zamek w budowlę dworską mieszczącą sąd apelacyjny, a następnie archiwum. Po zniszczeniach II wojny światowej gmach Raczyńskiego odbudowano.
Architektura
Zamek wzniesiono w linii miejskich murów obronnych Poznania, w jego zachodniej części. Zajął on wzniesienie zwane dziś Górą Przemysła, położone na skraju terasy doliny Warty, górujące ponad 15 metrów ponad poziomem rynku i jeszcze więcej nad położoną na północ i południe od niego doliną Bogdanki. Otoczony był murem obwodowym ze wszystkich stron, również od strony miasta. Od zachodu i północy zamknięty był prostymi odcinkami załamanymi pod kątem prostym, od strony miasta zaś tworzył obrys krzywolinijny dostosowany do formy wzgórza. Jego wysokość w XVI wieku wynosiła 6-7 metrów, być może pierwotnie była nieco wyższa.
Południową część założenia zajmowała wielka czworoboczna wieża, występująca przed lico muru zamkowego w ten sposób, iż wybiegający z jej narożnika mur miejski ustawiony był przekątniowo do jej boków. Wieża wzniesiona została z cegły wiązanej w układzie wendyjskim, na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 11 x 11,5 metra i grubości murów 3 – 3,5 metra. W najniżej położonej kondygnacji posiadała ona komorę o powierzchni nieco ponad 29 m². Wieża najpewniej pełniła funkcję bergfriedu (wieży ostatecznej obrony, nie przeznaczonej do stałego zamieszkiwania) i flankowała zamkową bramę prowadzącą na półkolisty dziedziniec, choć biorąc pod uwagę duże gabaryty początkowo, przed wzniesieniem dodatkowych budynków rezydencjonalnych, być może pełniła funkcje mieszkalne.
Jedyny wjazd do zamku prowadził od południa z terenu miasta, broniony przez wieżę główną. Było to jedyne możliwe miejsce, wzgórze bowiem chronione było ze wszystkich pozostałych stron silnym spadkiem terenu. Bezpośrednio przy nim umieszczona była czworoboczna baszta flankująca o wymiarach (wraz z grubością muru obwodowego) 4,6 x 4,9 metrów, z komorą wewnętrzną o wymiarach 1,3 x 1,95 metra, być może wsparta od południa dwoma prostopadłymi przyporami. Na początku XIV wieku zamek poznański przypominał założenia czeskich Przemyślidów (Krupka, Týřov, Zvíkov), na których mógł być wzorowany, z wieżą główną włączoną w obwód murów obronnych w bliskiej odległości od bramy.
Na przełomie XIV i XV wieku przedłużeniu uległa kurtyna północna o nieco ponad 9 metrów, przez co uzyskała ona łącznie około 60 metrów długości. W czasach Kazimierza Wielkiego lub, co bardziej prawdopodobne, Władysława Jagiełły, powstał główny dom zamkowy, przy najdłuższym, prostym odcinku murów. Jego wymiary były zapewne nieco mniejsze niż budynku który stanął tam po przebudowie z XVI wieku (około 17,5 x 63 metry). Przykryty był jednym podłużnym dachem dwuspadowym i być może posiadał ryzalit wysunięty w stronę dziedzińca. Wnętrze zapewne posiadało układ jednotraktowy. Od XVI wieku podzielone było na siedem pomieszczeń umieszczonych w rzędzie, z których trzy skrajne od północy nie zostały podpiwniczone, a trzeci od południa wyjątkowo dzielił się na dwa trakty. W trakcie odbudowy po pożarze z 1536 roku zmieniono również kształt dachu, przykrywając budynek zespołem czterech dachów ustawionych poprzecznie do osi podłużnej.
W świetle ostatnich badań kwestionowana jest obecność czworobocznego donżonu z XIII wieku w północnej części zamku, umieszczonego w zewnętrznym narożniku pomiędzy murem miejskim i zamkowym. Budynek ten o wymiarach 12,7 x 14,6 metra powstał prawdopodobnie na początku XVI wieku i mieścił w narożniku w niewielkim aneksie studnię o średnicy cembrowiny 1,8 metra. Prawdopodobnie pełnił funkcje gospodarcze, wiadomo bowiem, iż w drugiej połowie XVI wieku zlokalizowano w nim nową kuchnię. Na zamku z pewnością funkcjonowały również inne, drewniane i szachulcowe zabudowania gospodarcze, w tym starsza kuchnia przystawiona do muru wschodniego od strony dziedzińca.
Między zamkiem a zabudową miejską pozostawał w średniowieczu wolny plac, który ułatwiał obronę obiektu we wszystkich kierunkach. Pozostawienie wolnej przestrzeni koło zamku dodatkowo uzasadniał pochyły teren, utrudniający zabudowę. Przygródek ten, długości około 30 metrów, oddzielony był od zamku niezbyt szeroką fosą, przez którą przerzucono drewniany most.
Stan obecny
Z dawnego zamku pozostały do dziś nienaruszone fundamenty z XIII i XIV wieku o grubości około 2 metrów, ściany działowe najniższej kondygnacji, zachodnia ściana do około 10 metrów wysokości z tego samego okresu, oraz pochodząca z XIV wieku ściana wschodnia o wysokości 7 do 8 metrów, włączona w budynek Raczyńskiego. Elementy te od 2016 roku nakryte są nowym, brzydkim obiektem, którego wygląd nie ma za dużo wspólnego z historycznym zamkiem, a na dodatek wykonany jest z współczesnych i kiepskiej jakości środków. Co gorsza zachowane historyczne elementy, czyli przyziemie i piwnica są zamknięte dla turystów. Na wieży obecnie znajduje się punkt widokowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Średniowieczny zamek królewski w Poznaniu: perspektywy badań i możliwości interpretacji, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 13. Poznań 2012.
Olszacki T., Różański A., Badania terenowe zamków z obszaru Wielkopolski i Polski Centralnej w XXI wieku [w:] Gemma Gemmarum, red. Różański A., Poznań 2017.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.