Historia
Ratusz w Poznaniu prawdopodobnie wybudowano na przełomie XIII i XIV wieku w okresie panowania Wacława II czeskiego, choć nie można wykluczyć, iż powstał on nieco wcześniej, w drugiej połowie XIII wieku. Już bowiem w 1280 roku w mieście działało trzech, a w 1288 roku pięciu rajców i ławników. Po raz pierwszy ratusz pojawił się w dokumentach w 1310 roku. Obok domu wójta we wschodniej pierzei runku i poznańskich kościołów, był to symbol i duma miasta oraz oczywiście miejsce urzędowania władz miejskich i przechowywania dokumentów, przywilejów, pieczęci oraz ksiąg w które wpisywano obwieszczenia władz i wyroki.
Początkowo na powoływanie rady miejskiej wpływ miał dziedziczny wójt, a jej skład zatwierdzali prawdopodobnie książęta. Po zniesieniu wójtostwa w początkach XIV wieku rolę tą przejął władca, za pośrednictwem urzędu starosty, który wpływał na kształt władz miejskich. Od tego czasu rada liczyła sześciu rajców i dwóch burmistrzów, wybieranych z większej liczny kandydatów przez starostę. Rada poza zarządzaniem miastem stanowiła też rodzaj wyższej instancji sądowej (sprawy nagłe mógł rozsądzać sam burmistrz). Drugim ważnym członem władz była ława, wzmiankowana już od 1288 roku. Początkowo jej rola była ograniczona, lecz po wykupie wójtostwa przez miasto w połowie XIV wieku, stanowisko wójta zostało utrzymane jako przewodniczącego ławy. Urząd ten wymagał dużej wiedzy prawniczej i cieszył się ogromną estymą. Większość spraw wójt rozsądzał z ławnikami, pomniejsze natomiast mógł sądzić sam. Do najdłużej urzędujących wójtów należeli Mikołaj Gocz (1448-1463), czy Stanisław Czarnymaćko (1492-1517). Wyboru ławników dokonywała rada spośród starszych cechów.
W XV wieku na skutek wzrostu znaczenia i bogactwa oraz pomyślnego rozwoju miasta pod rządami Jagiellonów, rada miejska postanowiła dokonać pierwszej rozbudowy ratusza. Przeprowadzono ją pod koniec XV wieku, a w latach 1504-1508 przebudowano wnętrza. O zakończeniu jakiegoś etapu prac świadczą dwa późnogotyckie portale z datą 1508.
W 1536 roku w mieście wybuchł wielki pożar, który strawił również ratusz. W latach 1540-1542 budowlę, a w szczególności wieżę wyremontowano. Mimo to jej stan nadal groził katastrofą. W 1550 rada miejska podpisała umowę z architektem Janem Baptystą di Quadro z Lugano na gruntowną przebudowę ratusza, połączoną z rozbudową. Prace trwały do roku 1560, a w ich efekcie Di Quadro podwyższył budynek o jedną kondygnację, rozbudował w kierunku zachodnim, dodał attykę i trzykondygnacyjną loggię. Podczas tego remontu zamówiono u mistrza ślusarskiego Bartłomieja Wolfa nowy zegar, który posiadał także „urządzenie błazeńskie, mianowicie koziołki”. W 1551 roku zainstalowano na renesansowym już budynku zegar.
W 1675 piorun uderzył w wieżę, niszcząc ją wraz z zegarem i koziołkami. Odbudowana w 1690 roku, niezbyt długo górowała nad dachami miasta, gdyż w 1725 powalił ją huragan. W latach 1781-1784 dzięki staraniom Komisji Dobrego Porządku ratusz poddano gruntownej renowacji. Otrzymał wówczas kształt, który zasadniczo prezentuje do dziś. Wieżę zwieńczono klasycystycznym hełmem, na wschodniej elewacji Franciszek Cielecki namalował wizerunki królów z dynastii Jagiellonów, a pod wieżyczką środkową umieszczono kartusz z królewskimi inicjałami. Kolejny poważny remont przeprowadzono w latach 1910-1913, kiedy zniszczono renesansowe polichromie, zastępując je czarnym boniowaniem, jednak na wieżę powróciły koziołki. Podczas walk o Poznań w 1945 roku ratusz poważnie ucierpiał. Wieża zawaliła się aż do czworobocznej gotyckiej podstawy, a wnętrze zostało uszkodzone przez wybuch bomby. Renowację przeprowadzono w latach 1945-1954, przywracając renesansowy charakter elewacji.
Architektura
Miejsce na ratusz zostało zarezerwowana na styku dwóch głównych dróg przecinających miasto: od Bramy Wronieckiej z północy na południe i od Bramy Wielkiej ze wschodu na zachód. Budynek ratusza usytuowano w miejscu przecięcia tych osi, na rynku, w jego najwyższym miejscu, jako iż powierzchnia średniowiecznej nawierzchni centrum miasta nie była jednolicie płaska. Rynek obniżał się bowiem wyraźnie w kierunku wschodnim, co usprawniało odpływ wody i nieczystości.
Pierwotny budynek ratusza został wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 17,8 x 15,9 metrów. Jego dolna kondygnacja była na około 3 metry zagłębiona poniżej poziomu terenu, co powodowało, iż główny poziom użytkowy (wysokie przyziemie) wyniesiony był na około 2 metry ponad poziom rynku. Ściany parteru ozdobiono ostrołukowymi profilowanymi wnękami (blendami), po sześć na każdej elewacji. Mieściły one symetrycznie rozstawione okna, które mogły być otynkowane i pokryte polichromią. Budynek wieńczył wysoki dach ze szczytami od północy i południa. Od wschodu dach przesłonięty był ozdobnym krenelażem z dwoma wielobocznymi wieżyczkami w narożnikach. Zwieńczenie to prawdopodobnie funkcjonowało jako corona muralis – symbol idei miasta i jego prawnych wartości.
W narożniku północno – zachodnim mieściła się kwadratowa wieża. Nie ma pewności czy została ona wzniesiona wraz z budynkiem, czy dopiero pod koniec XV wieku (w akcie lokacji wójt uzyskał prawo sądzenia mieszkańców, czego symbolem była wieża – beffroi). Miała co najmniej trzy kondygnacje i przykrycie w postaci czterospadowego dachu, być może ozdobionego w narożnikach smukłymi bartyzanami przypominającymi sterczy. Pod koniec średniowiecza została podwyższona i wzmocniona zewnętrznymi przyporami. najwyższe kondygnacje ozdobiono licznymi blendami i profilowanymi wnękami o ostrołucznych zamknięciach, a także prostym fryzem tynkowanym.
Budynek poprzedzono na całej szerokości fasady przedprożem, wysuniętym o 5 metrów do przodu. Miało ono formę tarasu przed wejściem i było zagłębione w ziemi. Wejście do dolnej kondygnacji ratusza prowadziło właśnie pod przedprożem, dwoma szerokimi tunelowymi schodami. Po ich bokach znajdowały się dwa małe pomieszczenia, dostępne także z poziomu rynku. Oś środkową zajmowały szerokie schody prowadzące na górę przedproża. Piwnica została podzielona na dwie nawy ze sklepieniami krzyżowo – żebrowymi spływającymi aż na posadzkę. Obie nawy oświetlone były wysoko umieszczonymi oknami w ścianach północnej i południowej. Ściana zachodnia aż do XV wieku pozbawiona była okien, być może ze względu na funkcjonowanie tam jakiejś zabudowy handlowej. W średniowieczu piwnica była magazynem win i innych napojów alkoholowych, na które rada miejska miała monopol. W narożniku północno – wschodnim znajdował się kominek, wskazujący, iż jej rola była także użytkowa, być może funkcjonowała tu sala tortur.
Wysokie przyziemie budynku podzielono wzdłuż osi północ – południe na dwa trakty, rozdzielone ścianą i nakryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. We wschodniej części znajdowała się duża, podłużna sala ławy o trzech polach sklepiennych, w zachodnim trakcie funkcjonowały natomiast dwa mniejsze pomieszczenia: sala rady na południu i skarbiec na północy. Wnętrza musiały być stosownie urządzone. Zgodnie ze zwyczajem posadzki wykonano z wielobarwnych płytek, ściany ozdobiono malowidłami i drogimi tkaninami. Mebli było niewiele i ograniczały się do stołu, ław, pulpitu dla pisarza oraz skrzyń do przechowywania dokumentów i ksiąg.
W XV wieku zlikwidowano przedproże ratusza. Następnie poprzez wzmocnienie i podwyższenie jego ścian uzyskano rodzaj późnogotyckiego arkadowego, sklepionego ganku. Po rozbiórce dachów i szczytów podwyższono ratusz o jedno, wysokie piętro, wieńcząc całość wysokimi szczytami, kryjącymi dachy pogrążone. Prawdopodobnie zwieńczenie murów ponownie ozdobiono krenelażem, a od strony fasady zapewne wciąż funkcjonowały narożne, wieloboczne wieżyczki. Jak wspomniano powyżej, pod koniec XV wieku podwyższona została także wieża, wzmocniona u dołu przyporami. Jej kolejna nadbudowa miała miejsce w latach 1527-1529.
Gmach ratusza nawiązywał do dwunawowego budownictwa północnego (Pomorze, Flandria), był jednak znacznie mniejszy i bardziej zwarty, wyróżniał się natomiast wieżą, które rzadko stosowano nad Bałtykiem. Wyróżnikiem ratusza poznańskiego był także brak pomieszczeń o funkcjach handlowych, które występowały w ratuszach pomorskich. Zwarta bryła poznańskiego ratusza zbliżała się również formą do świeckiego budownictwa z terenów zakonu krzyżackiego (ratusz w Malborku, Pasłęku).
Stan obecny
Obecnie elewacje ratusza mają jednolity stylowo, renesansowy charakter. Jedynym zewnętrznym świadectwem gotyckiej przeszłości gmachu jest ceglany fragment wieży. Wewnątrz najstarszą częścią są gotyckie piwnice przykryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Z sal znajdujących się na parterze jedynie w jednej zachowało się pierwotne sklepienie. Natomiast Wielka Sień na pierwszym piętrze jest jednym z najpiękniejszych wnętrz renesansowych w Polsce.
Służący do ostatniej wojny swojemu pierwotnemu przeznaczeniu ratusz, dziś jest siedzibą Muzeum Historii Miasta Poznania. W poszczególnych salach, idąc w górę, prezentowane są zabytki związane z kolejnymi etapami historii miasta, od średniowiecza, aż po współczesność. Codziennie w południe z ratuszowej wieży można usłyszeć grany na żywo hejnał, podczas którego trykają słynne koziołki. Godziny otwarcia muzeum i ceny biletów można sprawdzić na oficjalnej stronie internetowej tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ratusz: Muzeum Historii Miasta Poznania, red. Warkoczewska M., Poznań 1993.
Skuratowicz J., Ratusz poznański, Poznań 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 3, architektura mieszczańska, Kalisz 2012.