Historia
Poznański konwent dominikanów założony został na miejscu przedlokacyjnej osady z kościołem św. Gotarda, który w 1244 roku, za zgodą biskupa Bogufała II i kapituły, książę Przemysł I przekazał zakonnikom. Według kronikarza Jana Długosza dominikanów sprowadził już w 1231 roku do podległej poznańskiemu grodowi Śródki biskup Paweł. Zapewne w latach 30-tych XIII wieku prowadzili oni działalność kaznodziejską, gdyż Władysław Odonic i Jadwiga wydali przywilej, zwalniający kupców przybywających do miasta na odpust w oktawie dnia św. Dominika.
Po 1244 roku na miejscu kościoła św. Gotarda wybudowany został wczesnogotycki kościół pod wezwaniem św. Dominika oraz pierwsze zabudowania klasztorne, w 1257 roku włączone w obręb lokacyjnego miasta Poznań. Kościół zapewne składał się wówczas tylko z prezbiterium, gdyż dopiero w 1253 roku dominikanie uzyskali od legata papieskiego Hugona odpust na rzecz dalszego finansowania budowy, a w 1258 roku otrzymali bullę papieską, w której Aleksander IV nadał przywilej odpustowy odwiedzającym świątynię św. Dominika. Ostatecznie cały kościół przypuszczalnie ukończono około 1270 roku, przy czym jako przykład nowych form gotyckich, szybko stał się on atrakcyjnym wzorcem dla budowniczych całego regionu. Następnie na przełomie XIII i XIV wieku zbudowane zostało skrzydło wschodnie klasztoru, a około połowy XV wieku skrzydło zachodnie. O szybkim rozwoju klasztoru świadczył fakt, że już w 1264 roku odbyła się w nim kapituła polskiej prowincji dominikanów.
W 1464 roku klasztor zniszczony został przez pożar. Podczas odbudowy kościoła, prowadzonej do około 1479 roku (do tego czasu wpływały datki na remont) nawę przykryto sklepieniem. Zabudowania klauzury odbudowywano dłużej, gdyż odpusty na ten cel dawali jeszcze kardynał Fryderyk Jagiellończyk i biskup Uriel Górka w 1493 roku. W ramach tych prac, prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku, wybudowano późnogotycką kaplicę Matki Bożej Różańcowej.
Przekształcenia nowożytne na większą skalę rozpoczęto w 1622 roku, gdy w skrzydle południowym wybudowano zakrystię, a nad nią kaplicę z loggią. Podwyższono także o piętro skrzydło zachodnie i podpiwniczono krużganek, oraz przeprowadzono wodociąg z fontanną. W drugiej połowie XVII wieku podwyższono skrzydło północne, dobudowano trakt mieszkalny do krużganka, przedłużono skrzydło wschodnie. Niestety w 1698 roku na skutek powodzi zawaliły się filary i sklepienia nawy kościoła. Odbudowa trwała do 1718 roku, już jednak w 1725 roku wichura zniszczyła dach i nowe sklepienie. Po raz kolejny zespół klasztorny uległ zniszczeniu w 1803 roku. Odbudowa trwała tym razem do 1828, kończąc się niedługo przed kasatą klasztoru w 1835 roku.
Po kasacji zakonu poszczególne części klasztoru przekazano różnym instytucjom, przy czym skrzydło północne i wschodnie przejął rząd pruski, który rozebrał je w 1865 roku. Na miejscu częściowo wyburzonego klasztoru pięć lat później umieszczono arsenał, zniszczony w 1945 roku. W 1948 roku przy klasztorze rozpoczęto budowę kościoła Matki Bożej Różańcowej,
Architektura
Klasztor usytuowany został w północno – wschodniej części lokacyjnego miasta, w narożnym wybrzuszeniu utworzonym przez miejskie mury obronne. Przed fasadą klasztoru krzyżowały się ulice Szewska i Dominikańska, z których ta pierwsza biegła na południe w stronę bramy Wielkiej i dalej przeprawy przez Wartę. Kompleks rozplanowany został wokół czworobocznego wirydarza o wymiarach 21,5 x 28 metrów, otoczonego trzema skrzydłami klauzury i kościołem klasztornym stanowiącym zamknięcie od południa.
Średniowieczny kościół klasztorny był budowlą jednonawową, o wymiarach korpusu 13,5 x 35,5 metra, z węższym, mocno wydłużonym, trójprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej, założonym na planie prostokąta wielkości 8 x 21,5 metra i wysokości 16 metrów. Był to wczesny przykład tzw. długiego chóru, konstruowanego by móc pomieścić stalle zakonników i oddzielić część dostępną dla świeckich od części dostępnej wyłącznie dla braci. Kościół zbudowano na fundamencie kamiennym, z cegły układanej w wiązaniu wendyjskim i gotyckim, z użyciem piaskowca w ościeżach okien. Bryłę kościoła opięto przyporami, przy czym narożnymi usytuowanymi prostopadle do siebie. Jako, że w prezbiterium założono sklepienia, przypory rozmieszczono także wzdłuż dłuższych ścian, natomiast przykryta jedynie drewnianym stropem nawa wzmocniona została przy ścianach wzdłużnych lizenami. Przypory prezbiterium różniły się od siebie. Jedna była bardziej archaiczna, kwadratowa w przekroju, podczas gdy pozostałe nowszego typu, uskokowe, co zapewne wiązało się ze zmianą warsztatu budowlanego. W nawie wyraźnie wyróżniało się krótsze, skrajne przęsło wschodnie, zapewne wzniesione wraz z prezbiterium, wyposażone jedynie w okno od południa, od północy zaznaczone nietypowym uskokiem muru.
Wnętrze prezbiterium kościoła oświetlały wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, wyodrębnione prostymi, wąskimi uskokami, po dwa w obu ścianach wzdłużnych w każdym przęśle. Okna wypełniało ceglane laskowanie dzielące na dwa pola i wpisane powyżej koło. Duże okno wschodnie wyróżnione było maswerkiem trójdzielnym. Pomiędzy otworami opadały służki sklepienia sześciodzielnego, podzielonego na trzy kwadratowe przęsła, z żebrami jarzmowymi i krzyżowymi o tym samym profilu. Żebra spięte były płaskorzeźbionymi zwornikami, w tym jednym o kształcie głowy młodzieńca i jednym z przedstawieniem anioła, oraz opadały na kamienne kapitele które wieńczyły służki. Te ostatnie w narożnikach sięgały posadzki, ale w pozostałych miejscach zatrzymywały się na wspornikach. Wewnętrzne elewacje pierwotnie nie były tynkowane, natomiast żebra sklepienne, maswerki i zworniki pokryte były polichromią
Nawa łączyła się z prezbiterium ostrołuczną, profilowaną arkadą tęczy, o bardzo wąskim prześwicie wynoszącym 4,2 metra, przy czym prześwit ten na wysokości skrajnego przęsła nawy przegrodzony był trójprzęsłowym lektorium. Do nawy prowadził zachodni, ceramiczny, uskokowy portal, lekko wysunięty przed fasadę kościoła, o ostrołucznej archiwolcie zdobionej przeplatającym się fryzem plecionkowym, wklęską i wałkiem, guzami, oraz wewnętrznym wałkiem dekorowanym licznymi rowkami. W profilowane wklęskami uskoki portalu wpasowano kolumienki na bazach i cokołach, ze skręconymi spiralnie trzonami i prostymi, kielichowatymi kapitelami, ponad którymi poprowadzono profilowany gzyms. Koronę murów nawy wieńczył od strony zewnętrznej fryz ceramiczny z motywem ostrołucznych, przeplatających się arkadek, zakończonych heraldycznymi liliami, bardzo podobny do zastosowanego w dominikańskich kościołach z Sieradza czy Wrocławia. Początkowo nawę przykrywał drewniany strop lub otwarta więźba dachowa. Po pożarze z 1464 roku w jej wczesnogotyckie ściany wmurowano przyścienne filary, które zawężając przestrzeń, dały możliwość założenia sklepienia, zapewne o formie gwiaździstej.
Najstarszym budynkiem klauzury był dom na planie litery L o wymiarach 6,5-8,5 x 11-11,5 metra, częściowo podpiwniczony, z klatką schodową umieszczoną po stronie północnej. Jego mury o grubości jedynie 0,6 metra wzniesiono z cegły układanej w wątku wendyjskim. Nie posadowiono ich na fundamencie, co świadczyłoby o traktowaniu budynku jako tymczasowego. Podłogę parteru wykonano z dranic, natomiast w pomieszczeniu piwnicznym posadzkę utworzono z odłamków cegieł. Około 10 metrów od ściany szczytowej wzniesiony został budynek o wymiarach 7,5 x 10 metrów, z wnętrzem ogrzewanym piecem hypocaustum, a więc przeznaczonym do celów mieszkalnych lub pełniącym rolę refektarza. Piec składał się z komory paleniskowej z ceglanym rusztem o szerokości 1,5 metra i długości 3 metrów. Do pieca grzewczego przylegał kolejny piec, być może chlebowy, sąsiadujący z dużym pomieszczeniem z otworem okiennym i wejściem po stronie południowej. Wzdłuż całej ściany przylegało pomieszczenie o wymiarach 2,5 x 8,2 metra, z przejazdem szerokości 1,6 metra. Wnętrze pomieszczenia było wybrukowane granitowymi otoczakami. Przypuszczalnie pełniło ono funkcję wozowni.
Wschodnie, najstarsze ze skrzydeł rozplanowanych wokół wirydarza, uzyskało wymiary 10,8 x 38 metrów. Posiadało ono dwa piętra utworzone z cegły w wiązaniu wendyjskim, z narożnikami wschodnimi wzmocnionymi ukośnie ustawionymi przyporami. W północnej części skrzydła mieściło się pomieszczenie o wymiarach około 8 x 11 metrów, wyłożone posadzką ceramiczną nad piecem, pełniące zapewne rolę refektarza. W skrzydle zachodnim, usytuowanym prostopadle do nawy kościoła, utworzono pięcioprzęsłową kaplicę Matki Bożej Różańcowej, z dwuprzęsłowym prezbiterium w części północnej. Przęsła nawy utworzono głębokie, zbliżone nawet do kwadratu, w prezbiterium zaś duże węższe. Wszystkie przykryto po pożarze z 1464 roku sklepieniami gwiaździstymi, w nawie naprzemiennie sześcio i ośmioramiennymi. Ściany nawy artykułowano dwoma rzędami przyściennych filarów o prostokątnym przekroju, połączonych szerokimi arkadami. Okna umieszczone były we wnękach, być może podobnych do tych w kościele św. Małgorzaty na Śródce. Obie części kaplicy oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy
Obiegające wirydarz krużganki otrzymały po siedem przęseł długości w każdym ramieniu, w tym po dwa narożne współdzielone. Ich szerokość wynosiła około 3,8 metra. Od strony dziedzińca podparte zostały przyporami, pomiędzy którymi przebito ostrołuczne przeźrocza. Wnętrze krużganków przykryto sklepieniami krzyżowymi oraz od drugiej połowy XV wieku gwiaździstymi. Ich czteroramienne czasze tworzyły żebra zarysowujące wzór krzyży tworzonych z rautów.
Stan obecny
Do chwili obecnej spośród średniowiecznych zabudowań klasztoru zachowało się skrzydło zachodnie wraz z przyległym krużgankiem, częściowo skrzydło północne oraz południowy trakt krużganka. Cennym zabytkiem jest kaplica Matki Bożej Różańcowej ze sklepieniem gwiaździstym, niestety nieco zniekształconym na początku XX wieku, kiedy w ramach renowacji pogrubiono i wyprostowano profile żeber, dodając im służki z ozdobnymi kapitelami. Wyrównano wtedy też asymetryczność arkady tęczy i usunięto pierwotne wnęki okienne.
Mocno przekształcony w czasach nowożytnych kościół klasztorny, jedna z najstarszych murowanych budowli gotyckich z terenu Wielkopolski, jest dziś własnością jezuitów. W jego wnętrzu zachowały się jedynie ślady wczesno i późnogotyckich sklepień. W północnej ścianie widoczny jest oryginalny wczesnogotycki portal z drugiej połowy XIII wieku (obecnie zamurowany), w ścianie zachodniej główne wejście z portalem wczesnogotyckim ale częściowo zrekonstruowanym (przy czym wadliwie złożono fryz plecionkowy), a w ścianie południowej prostokątne wejście, być może z XV wieku (poszerzone w XIX stuleciu). Ponadto w fasadzie widoczny jest fragment fryzu arkadowego przy południowym narożniku, a w murach południowych nawy i prezbiterium kilka gotyckich, częściowo rekonstruowanych okien. W niektórych (wschodnie okno prezbiterium) widoczne są pozostałości maswerków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Banach B., Przemiany zabudowy miasta lokacyjnego w Poznaniu [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. T.Jurek, Z.Kurnatowska, Poznań 2005.
Kamińska J., Kościół podominikański w Poznaniu – uwagi na temat pierwotnego układu przestrzennego i dekoracji architektonicznej, „Modus. Prace z Historii Sztuki XX”, Kraków 2020.
Gałka W., O architekturze i plastyce dawnego Poznania do końca epoki baroku, Poznań 2001.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.