Historia
Kwadratowy plac stanowiący rynek Starego Miasta, wytyczony został około 1253 roku, wraz z przeniesieniem ludności z grodu na Ostrowie Tumskim i lokowaniem lewobrzeżnego miasta w pobliżu starszej osady św. Gotarda. Początkową drewnianą zabudowę Poznania, zarówno mieszkalną jak i handlowo – targową, zaczęto od XIV wieku zastępować budynkami murowanymi, przy czym tempo ich wznoszenia wzrosło dopiero po wielkim pożarze w 1471 roku. Około 1280 roku wykształcony był już układ centralnie położonej zabudowy handlowej, w kolejnych latach rozbudowywanej i przekształcanej na murowaną, sąsiadującej z budynkiem władz miasta.
W przywileju lokacyjnym z 1253 roku książę Przemysł I nałożył na mieszczan obowiązek ustanowienia właściwych miar i wag, co spowodowało konieczność wybudowania w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku murowanego budynku wagi miejskiej. W 1386 roku król Władysław Jagiełło nadał miastu przywilej, na mocy którego Poznań uzyskał prawo wybudowania murowanych sukiennic. Zastąpiły one starsze, drewniane, gdyż poznaniacy posiadali prawo do wznoszenia urządzeń handlowych już od 1280 roku, choć z pracami budowlanymi nad murowanymi sukiennicami prawdopodobnie zwlekano aż do XV wieku. Po raz pierwszy wzmiankowano je dopiero w 1499 roku, natomiast w 1435 roku pierwszy raz odnotowano budynek wagi. Nowa siedziba tej ostatniej miała zostać wzniesiona z fundacji pisarza miejskiego Marcina około 1442 – 1453 lub 1470 roku.
W pierwszej połowy XV wieku na południe od ratusza wzniesiono grupę wąskich kamieniczek. Owe domki budnicze, czy jak je pierwotnie nazywano – śledziowe, w przeciwieństwie do należących do patrycjatu kamienic w pierzejach rynku, należały do nieco biedniejszych kupców. Na początku XVI wieku część z nich otrzymała murowane podcienia, a w 1534 roku władze miejskie zgodziły się aby cech budników wybudował podcienia dla wszystkich budynków. Następnie w miarę upływu czasu podcienia zamurowano, tworząc małe sklepiki. W XVI wieku, w związku z powiększaniem liczby mieszkańców, następował też proces oddawania w dzierżawę mieszkalną dawnych kramów sukienniczych, przebudowywanych na kamienice.
Kamienice przyrynkowe Poznania oraz zabudowania targowe w drugiej połowie XVI wieku zaczęto przekształcać w stylistyce renesansowej, natomiast w XVII i XVIII wieku otrzymały one formy barokowe, przy czym pierwotny, jeszcze średniowieczny układ został jednak zachowany. Blok śródrynkowy oraz okoliczne kamienice zostały niemal doszczętnie zniszczone podczas II wojny światowej, na skutek pożarów i ostrzału artyleryjskiego. Po wojnie zrekonstruowano większość zabudowy wokół placu rynkowego oraz część zabudowań śródrynkowych, przywracając im jednak formę uzyskaną w czasach nowożytnych.
Architektura
Stary Rynek poznański wytyczony został na planie kwadratu o boku około 140 metrów, na którym każdą z pierzei podzielono pierwotnie na 16 równych działek, a w centralnej części rynku umieszczono ratusz, wagę, sukiennice, kramy, ławy chlebowe i jatki. Z każdego boku rynku poprowadzono trzy ulice, między którymi znalazło się po 8 długich i wąskich działek budowlanych. Usytuowany w centrum mającego 21 ha miasta, rynek stał się domeną handlu, do którego została dostosowana jego zabudowa, natomiast produkcja rzemieślnicza skupiła się raczej przy ulicach, a nawet ze względów higienicznych częściowo poza murami obronnymi (Garbary).
Najstarsze zabudowania przyrynkowe z okresu po lokacji miasta wznoszone były w konstrukcji zrębowej i szkieletowej. Były to zabudowania jednoprzestrzenne, zapewne jedno lub maksymalnie dwukondygnacyjne, wywodzące się z zabudowy wiejskiej, zagrodniczej, dostosowywanej do nowych warunków miejskich. Część z nich stała zapewne jako domostwa wolnostojące, otoczone lżejszą zabudową gospodarczą. Zabudowę formowano w dowiązaniu do linii regulacyjnych, na frontowych partiach działek, jednak w wyraźnym oddaleniu od lica fasad późniejszych kamienic.
Pośród najstarszych zabudowań mieszkalnych wyróżniał się murowany od samego początku budynek pod numerem 48, identyfikowany z siedzibą wójta. Miał on wieżowy charakter, a także wyjątkowo głębokie posadowienie, odmienne od pozostałych poznańskich domów. Wzniesiono go z cegieł o wątku wendyjskim na podmurówce kamiennej, a pod koniec XIV wieku powiększono o drugi trakt, wzniesiony z cegły w wątku gotyckim. Tylny trakt o wysokości czterech kondygnacji, kontynuował formę pierwotnej wieży mieszkalnej, wyrastając znacznie ponad dwukrotnie dłuższą, lecz jednocześnie wyraźnie niższą, zaledwie dwukondygnacyjną partię frontową. Pod koniec XV wieku budynek został ostatecznie wpasowany do zwartej, przyrynkowej zabudowy szeregowej, czego skutkiem było usunięcie bocznych portali wejściowych i pozostawienie tylko jednego na osi fasady od strony rynku.
Najstarsze murowane poznańskie domy z końca XIV były z reguły dwukondygnacyjne, początkowo nie podpiwniczone ale z niskim, częściowo zagłębionym w terenie przyziemiem, nad którym znajdowała się obszerna, wysoka sień, zajmująca całą drugą kondygnację, od 4 do ponad 5 metrów wysokości. Sienie te dekorowane były stosunkowo dużymi ostrołukowymi wnękami w ścianach wzdłużnych oraz wnękami sedillowymi, które stanowiły naturalne tło dla malowideł. Wnętrza domów bogatszych mieszczan miały więc od początku nie tylko utylitarny, lecz także reprezentacyjny charakter. Wszystkie pomieszczenia kryte były jeszcze drewnianymi, belkowymi stropami. Komunikację pionową organizowano początkowo zapewne za pomocą schodów drabiniastych i włazów w stropach, następnie w grubości ścian tylnych. Przy ścianach tych umieszczano zazwyczaj urządzenie ogniowe. Wnętrza przedzielano drewnianymi lub szkieletowymi przepierzeniami, często zaplanowanymi już przy wznoszeniu murowanych ścian sąsiedzkich. Poddasza, niejednokrotnie wyposażano w urządzenia dźwigowe, gdyż przeznaczane były na cele magazynowe
Murowane kamienice przy rynku poznańskim z XV wieku posiadały dwa, a później trzy trakty, były z reguły już dwupiętrowe, rozmieszczone w zwartej zabudowie, zwrócone ozdobnymi, wypełnionymi blendami szczytami schodkowymi do rynku. Domy te wznoszono na planach prostokątów o wymiarach około 7-9 x 24-28 metrów. W wyniku podniesienia poziomu gruntu, pierwotne pomieszczenia parteru zaczęły wówczas służyć za piwnice o funkcjach gospodarczo – magazynowych, natomiast dawne piętra przejęły funkcje parterów. Nadbudowane piętra służyły wówczas roli mieszkalno – reprezentacyjnej. Na parterze budynków, od frontu przeważnie mieściła się tzw. wielka sień o charakterze reprezentacyjno – usługowym. Krótsze tylne trakty początkowo tak jak i front, były jednoprzestrzenne. Później jednak z ich przyziemia wydzielano niski korytarz i izbę tylną. Problem posadowienia ściany działowej w partiach adaptowanych na piwnice początkowo rozwiązywano poprzez budowę masywnych filarów przyściennych. Regułą stało się opieranie tych działów na ostrołukowych arkadach. Na piętrach znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i magazynowe. Szczególne znaczenie pośród pomieszczeń typowej przyrynkowej kamienicy uzyskiwała usytuowana na piętrze tylnego traktu izba wielka (magna stuba). Zwykle specjalnie wyróżnione architektonicznie, np. poprzez zastosowanie płycinowych ścian, czy wnęk o charakterze sedillowym, skupiały najcenniejsze sprzęty, a także pamiątki rodzinne. Wnętrza kamienic w okresie gotyku przykrywano drewnianymi stropami, także sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, następnie stosowano też sklepienia gwiaździste i kryształowe. Wyposażenie i detale architektoniczne stanowiły wnęki ścienne o obramieniach z profilowanych cegieł, ostrołuczne, proste lub zamykane oślimi grzbietami ościeża okienne i drzwiowe, piece kaflowe, kominki. W niektórych domach urządzano łaźnie parowe. Na zapleczach kamienic frontowych, oddzielone małymi podwórkami, umieszczone były magazyny i warsztaty.
Pośrodku placu rynkowego, na południe od ratusza i budynku wagi miejskiej, usytuowany został kompleks kilkuszeregowej, początkowo parterowej zabudowy jatek rzeźniczych, szewskich i chlebowych, sukiennic i innych kramów, rozdzielony uliczkami na linii północ – południe. Wschodnia z nich, zwana Kurzą Nogą, o szerokości około 2,5 – 3 metrów, zamknięta była dwoma furtami. Mniej więcej pośrodku kompleksu przebiegała nieco szersza uliczka zwana Wiankową, także z wejściami od północy i południa, a w części zachodniej uliczka Aksamitna. Dodatkowo w celu ułatwienia komunikacji funkcjonowały węższe przejścia poprzeczne.
Na południe od ratusza, we wschodniej części śródrynkowego bloku wyróżniał się rząd początkowo parterowych, a od XV/XVI wieku trzy i czterokondygnacyjnych wąskich kamieniczek, zwanych budniczymi od siedziby bractwa budniczego rezydującego w jednej z nich, a pierwotnie nazywanych budami śledziowymi. W XV wieku było ich siedemnaście, wzniesionych na dość regularnie wytyczonych działkach o szerokości 2,5-2,8 metra i głębokości około 6,6 metra. Ich fasady w pierwszej połowie XVI wieku podparto piaskowcowymi kolumnami, które podtrzymywały arkady podcieni, pod którymi handlowano niegdyś rybami, świecami, pochodniami i solą. Wiele z kolumn miało jeszcze formy gotyckie, o ośmiobocznych trzonach i gotyckich akcentach w kapitelach. Kolumny ustawione były w linii ściany frontowej kamieniczek, tak że każda dźwigała łęki podcieni dwu sąsiadujących kamieniczek. Wyjątek stanowiła szersza kamieniczka nr 20 wyróżniona trzema kolumnami, powiększona prawdopodobnie o funkcjonujące obok niej co najmniej od XV wieku przejście w głąb zabudowań targowych. Większe szerokości miały także obie kamieniczki narożne: południowa i północna, jedyne które miały możliwość powiększenia kosztem placu rynkowego.
Wnętrza kamienic budniczych były do siebie podobne, jedynie narożne korzystając z większej powierzchni miały odmienny układ wnętrz. Najczęściej w przyziemiu po wydzieleniu podcienia, pozostawały wnętrza o wymiarach około 4,7 x 2,3 metra. Były one kryte drewnianymi stropami, a w tylnej części posiadały klatki schodowe wiodące na piętra. Część frontowa przeznaczona była na pomieszczenia handlowe, sprzedaż zaś odbywała się pod podcieniem. W tym celu w ścianie frontowej musiały znajdować się drzwi i okna. Funkcje magazynu pełniły piwnice, natomiast piętra dość wcześnie przeznaczono na cele mieszkalne, przy czym na pierwszych piętrach znajdowały się sienie z kominkami, najpewniej służące jako kuchnie. Oświetlały je niewielkie okna w tylnych ścianach kamienic. Najniżej położone z nich osadzone były na wysokości aż 3 metrów z powodu tylnego rzędu budynków.
Tył kamienic budników zajmował co najmniej od początku XV wieku rząd 40 jatek szewskich, początkowo niskich i zapewne drewnianych, z czasem podwyższanych i przebudowywanych, zakończonych na południu kamienicą pisarza miejskiego z pierwszej połowy XVI wieku. Była ona trójkondygnacyjna, podpiwniczona, zwrócona szczytem ku południowej stronie rynku, prawdopodobnie zaopatrzona w wykusz, przykryta dachem dwuspadowym. Wewnątrz sklepienia posiadała piwnica oraz część przyziemia, wyższy kondygnacje rozdzielały natomiast stropy. W przyziemiu mieściła dużą izbę i przejście na podwórze, na teren jatek szewskich, a na każdym z pięter mieściła izbę frontową i obszerną sień, w której na pierwszym piętrze urządzono wnękę kuchenną i tylne pomieszczenie. Ogólnie kamienica ta zapewne przypominała typową gotycką kamienicę mieszczańską z frontowych działek rynku. Od północy rząd jatek szewskich zakończony był kamienicą bractwa szewskiego, najpewniej dwukondygnacyjną i jednotraktową, zaopatrzoną w wykusz oparty na masywnej kamiennej konsoli.
Drugi rząd jatek szewskich, rozdzielony uliczką na linii północ – południe, znajdował się po zachodniej stronie, czyli przy wschodniej ścianie sukiennic. Także sukiennice usytuowane były w dwa rozdzielone uliczką rzędy kramów – kamienic: wschodni i zachodni. Początkowo parterowe, konstrukcji drewnianej, przekształciły się w XV i XVI wieku, zwłaszcza na obrzeżach, w typowe gotyckie kamienice murowane ze sklepionymi przyziemiami (określane w latach 30-tych XVI wieku jako domus i domuncula). Niebawem również w środkowej części kompleksu kramów sukienniczych zaczęły powstawać wyższe kondygnacje, przyjmujące stopniowo formę murowanych budynków mieszkalnych, przez co powstały ogromne dysproporcje w wyglądzie, gabarytach i użytkowej roli poszczególnych kramów sukienniczych. Pod koniec średniowiecza było ich około 10 w rzędzie wschodnim i 12 w rzędzie zachodnim. Nie były zamykane na noc, ale dostępne dla każdego jako publiczna uliczka. Przed niektórymi brakowało podcieni i bruku, których budowę zalecała rada miejska. Te kramy które posiadały podcienia, miały je jedynie w formie daszków wysuniętych przed kramy, tylko sukiennicze kramy-kamienice narożne dysponowały murowanymi podcieniami z arkadami. Nie została również nigdy przykryta dachem uliczka pomiędzy dwoma rzędami sukiennic.
Z zachodnią ścianą sukiennic sąsiadowały kramy bogate (jedwabne), zajmowane przez krojowników sukna. Posiadały one analogiczny wygląd do jatek szewskich i sukiennic: były zgrupowane w dwa szeregi po obu stronach uliczki, początkowo niskie i drewniane, pod koniec średniowiecza murowane i podwyższane. W odróżnieniu od wschodniej części śródrynkowej zabudowy były jednak, co często przywoływała rada miejska, lepiej zorganizowane, mniej różnorodne. W 1539 roku istniało 28 kramów bogatych, podzielonych niesymetrycznie poprzeczną uliczką (po sześć w części północnej i po osiem w partii południowej).
W zachodniej części kompleksu śródrynkowego funkcjonowały jatki chlebowe oraz na samym skraju jatki rzeźnicze. Pierwotne dwuszeregowe kramy ław chlebowych w latach 1535-1540 zastąpiono podłużnym, parterowym budynkiem o długości około 59 metrów i szerokości w części południowej 8,5 metra (w części północnej szerokość zwężała się do 7,7 metra). Podwyższono go około 1559 roku o kondygnację mieszczącą smartuz, czyli grupę kramów przeznaczonych dla iglarek, czapników, kaletniczek i paśniczek. Budynek ten okresowo wykorzystywany był też jako magazyn zbożowy i skład dla przyjezdnych kupców. Jego wnętrze kryte było w ośmiu przęsłach sklepieniami krzyżowymi, z dwoma rzędami ław piekarskich ułożonymi wzdłuż obu dłuższych ścian halowego budynku, z przelotowym gankiem na osi i być może węższym przejściem poprzecznym. Górną kondygnację przykrywała otwarta więźba dachowa.
W pobliżu budynku ław chlebowych, w jego południowej części, znajdowała się postrzygalnia (miejsce w którym przycinano sukno). Był to niewielki budynek o wymiarach 5,6 x 7,1 metra, trójkondygnacyjny, z postrzygalnią na parterze, dwoma pomieszczeniami i kuchnią na piętrze oraz dwoma izbami i mniejszą komnatką na drugim piętrze. Już od XV wieku funkcjonowała także druga postrzygalnia, usytuowana po przeciwnej stronie kompleksu, przy wadze, w pobliżu ratusza. Sama waga była budynkiem na planie krótkiego prostokąta, dwukondygnacyjnym, o wysokim dwuspadowym dachu, zwróconym frontem i wejściem ku zachodowi (po raz pierwszy źródłowo budynek ten poświadczono w 1471 roku). Jego przyziemie wykorzystywano na cele handlowe, piętro natomiast (tzw. izba pańska) ogrzewane kominkiem, być może służyło posiedzeniom władz miejskich.
Jatki rzeźnicze funkcjonowały już od drugiej połowy XIII wieku jako dwuszeregowy, początkowo drewniany zespół kramów, do którego wchodziło się od północy i południa oraz bocznymi wejściami od wschodu i zachodu. Od zachodu przylegał do nich rząd lżejszych straganów garbarzy, później czapników, a następnie garncarzy. Formę murowaną, składającą się z 18 działek w jednym szeregu, jatki rzeźnicze uzyskały po 1535 roku. Przykrywały je dachy prostopadłe do osi północ – południe, natomiast oświetlenie zapewniały lukarny lub klapy w połaciach dachowych.
W sumie na przestrzeni około połowy hektara średniowiecznego rynku umieszczono około 200 stoisk handlowych zgrupowanych w siedem branżowych zespołów. Około 34 z nich dostępne były bezpośrednio z rynku, a do reszty prowadziło 12 wejść (pięć od południa, pięć od północy i po jednym od wschodu i zachodu). Zapewne celowo skomasowano handel żywnością w zachodniej części bloku, zaś sukiennice i kramy bogate, ze względu na wysoką wartość towarów umieszczono wewnątrz bloku. Dzięki temu uzyskano największą ich przechodniość, na najkrótszej drodze łączącej bramne ulice: Wrocławską i Wroniecką. Na obrzeżach zgrupowano w otwartych ku rynkowi szeregach budy śledziowe i garbarskie, reprezentujące uboższe gałęzie handlu. Po stronie północnej, między ratuszem a wagą odbywała się sprzedaż soli (forum salis), prowadzona wprost w wozów. Po stronie wschodniej, przed domkami budniczymi, sprzedawano ryby (forum piscinum), natomiast po stronie zachodniej między innymi czapki i powrozy.
Stan obecny
Ze względu na historię poznańskiego rynku, większość znajdujących się na nim kamienic oraz budowli została przebudowana, odtworzona, czy też zmodernizowana. Najgorsze w skutkach działania miały miejsce podczas II wojny światowej, gdzie większość zabudowań została zniszczonych. Pomimo tego część z kamienic zachowała oryginalne, gotyckie piwnice lub fragmenty murów ukryte obecnie pod późniejszymi przebudowami, a część została zrekonstruowana w nawiązaniu do pierwotnego wyglądu (domki budnicze).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Banach B., Przemiany zabudowy miasta lokacyjnego w Poznaniu [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. T.Jurek, Z.Kurnatowska, Poznań 2005.
Gałka W., Z badań nad najstarszą zabudową mieszczańską Poznania lewobrzeżnego (XIII-XV w.), „Kronika Miasta Poznania”, nr 4, Poznań 1999.
Pazder J., Poznań. Stary Rynek, Poznań 2001.
Rogalanka A., Theatrum pośrodku rynku. Zabudowania targowe na rynku średniowiecznego Poznania, Poznań 2017.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 3, architektura mieszczańska, Kalisz 2012.